ҚЫРЫП ЖАТЫР

Бейсенбі күні Қазақтың зоология ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары Байжанов Мұқтар мен орнитолог және герпетолог Анатолий Гисцов жүректі қанжылатар деректерді мәлім етті: біздің Маңғыстауымызда аң біткен құрып бітуге жақын! Бұл деректерді ғалымдар облыстық Табиғи ресурстар мен табиғатты пайдалануды реттеу басқармасы ұйымдастырған кездесу кезінде баян етті.
Ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары біздің облысымыздың жабайы жануарлар дүниесінің қазіргі жағдайын үш жыл бойына жүргізілген мониторинг нәтижесінде сипаттап берді. Үш жыл бойы Үстірт пен ойдың, тау мен құмның үңгіл-шүңгілін тегістей аралап, табанынан таусылған бір топ ғалым біздің өлкемізде қауырт шаралар алмаса, енді аздаған жылдан кейін аң біткеннен айырылып тұлдыр қаларымызды дәлелдеп шығып отыр.
Маңғыстауда қазіргі таңда сүт қоректілердің 70-тей түрі бар екен. Оның ішінде ақбөкен, қарақұйрық, арқар мен құлан саусақпен санардай-ақ. Егер 1990-жылдардың басында Маңғыстауда 238-240 мыңдай бөкен болса, қазір содан 10,5 мыңдайы ғана қалған. 20 мыңдай қарақұйрықтың 1,5 мыңы ғана бар. 5-6 мың арқардың 600-700-і ғана тек Бекет атаның жатқан төңірегін сағалап, әзірше аман жүр. Ата әруағы болмаса, қайран арқармен айдың-күннің аманында ада болады екенбіз. Кезінде Барсакелместен әкеліп жерсіндірілген құлан көбейіп келеді деп мақтанушы едік, оның бар-жоғы 30-35-і ғана тау-тастың арасында шашырап қалыпты. Ертедегі шалдар: «Е-ей, шырағым, ашты тойдыру қиын емес, тоқты тойындыру қиын» деуші еді, сол сөздің растығын ғалымдар дәлелдеп отыр: жабайы жануарлар дүниесінің бұлайша құрып кетуіне себепші – браконьерлік. Онда да күнкөріс үшін аң аулаушылар емес, джиппен-вертолетпен келіп, автомат-винтовкамен қанжоса қылып кететін қалталы байлар.
Бұлардан да басқа құрып кету алдында тұрған жануарлар аз емес. Мысалы, ителгі, сұңқар, аққұйрық бүркіт сынды жыртқыш құстар, сілеусін, қарақал, гепард, құмырсқажегіш сияқты аңдар. Итбалықтардың да басына зауал төніп тұрғанға ұқсайды. Барлығы 13 сүтқоректі мен оншақты құс түрін келер ұрпақ тек мұражайлардағы тұлып түрінде ғана көруі мүмкін.
Аң мен құстың құрып кетуіне техногендік себептер де баршылық. Жерден байлық сорамыз деп, қарайған жердің шаңын шығарып тастау, жол демей, жолсыз демей шұбырған көлік, тауды жарып, тасты бұзып тартылып жатқан құбырлар да аң біткеннің тынысын тарылтып, жазда өрісіне, қыста қонысына барар жолдарын кесіп, ақыр түбінде безіп кетуіне әкеліп тіреп жатыр.
Ғалымдар жан түршігерлік деректерді келтірумен бірге нақты ұсыныстарын да айтып отыр. Біріншіден, дейді олар, тартылатын құбыр, салынатын жол, игерілетін алаң біткен сол маңдағы аң мен құстың тіршілік етуіне кедергі келтірмеуі тиіс. Ол үшін жобалар осы ғалымдардың дайындаған кадастрына сәйкес келісуден өтуі керек. Екіншіден, аңның негізгі қоныстарына қолдан құдық қазып, олардың шөліркемеуіне жағдай жасалуы тиіс, тіпті, қатты қыстарды олардың қоныстарына жемшөп жеткізу жағын да қолға алуға болады. Ал, ең бастысы – браконьерлікке сенімді тосқауыл қойылуы тиіс. Онсыз – іс біткеннің бәрі зая. «Шеніне, шекпеніне, аты мен атағына қарамай, қатаң жазалауға бару керек, заң бәрімізге бірдей. Қолымызда билік бола тұрып өйте алмасақ – адам алдында ғана емес, Алла алдында да күнәһәр боламыз»-деді бізге сұхбат берген Мұқтар Байжанов мырза.
Облыстық Табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасы бастығының орынбасары Орынбасар Тоғжанов мырза келесі жылы үш қорықты жаңадан құру облыс басшысымен келісіліп отырғанын хабарлады. Олар – аумағы 316 мың гектар болатын «Жабайұшқан» және көлемі 160 мың гектарлық Ақшымырау, Бозашы, Тасорпа аумағындағы зоологиялық заказниктер. Үшіншісі – 72,5 мың гектар жерді алып жатпақ Үстірттің Сай-Өтес, Түзбайыр өлкесін қамтитын «Қызылсай» мемлекеттік табиғи паркі. Сонда, өлкеміздің аңы мен құсын қорғай аламыз ба деген үміт бар.
Әрине, құптарлық шаруа-ақ. Бірақ, қызық үшін қырғын салып жүрген қарақшыларды тоқтатпай, қорықтың пайдасы көп бола қоймайтын сияқты.
Әзірше, Маңғыстаудың арқары мен құланы, киігі мен қарақұйрығы, ителгісі мен сұңқары қынадай қырылып жатыр...

Айсағали ҚЫДЫР.

"ҚОШҚАР АТА" ҚАУПІ СЕЙІЛІП КЕЛЕДІ

Сәрсенбі күні жұмыс сапарымен облысқа келген еліміздің бас экологы – Қоршаған ортаны қорғау министрі Нұрлан Ысқақов «Қошқар ата» радиациялық қалдықтар қоймасының басында мәжіліс өткізді. Облыстық Қоршаған ортаны қорғау басқармасы бастығының орынбасары Орынбасар Тоғжанов, «Уранликвидрудник» Мемлекеттік кәсіпорнының бас директоры Марат Кафтаранов, «Волковгеология» АҚ радиоэкология департаментінің директоры Павлин Каюков және облыстық ақпарат құралдарының журналистері қатысқан осы басқосуда біздің аймағымыз үшін экологиялық үрей ошағы болып отырған осы қойманың бүгінгі және ертеңгі бет-бейнесі айқындалғандай болды.

«Қошқар ата» радиациялық қалдықтар қоймасының «Ұйқылыдағы» уран кенішін игеру барысында пайда болғаны белгілі. Кеңестер Одағының кезінде уран өндірісі тоқтаусыз жұмыс істеп тұрды, сондықтан улы көлдің де аумағы үлкейе берді. Одақ ыдырап, өндіріс тоқтағаннан кейін бұрын жыл сайын құйылып отырған 25 миллион текшеметр судың да тамыры кесілгендей болды. Көл көлемі азая бастады, сөйтіп, улы тұнба беті жалаңаштанып, құрғап, желмен бірге шаң-тозаң күйінде ауаға тарай бастады. Ең қауіпті тұс осы еді. Еліміз «Қошқар ата» көлін залалсыздандыру жұмысын қолға алғанымен, тоқырау тұсындағы қаражат тапшылығы қол байлады. Тек осыдан үш-төрт жыл бұрын ғана қыруар қаражат бөлудің мүмкіндігі туып, Санкт-Петербург ғалымдары көл айналасына мониторинг жүргізіп, істелер шаруалардың ауқымын анықтап берді.
Мамандардың пікірінше, көлдің өзі аса бір радиациялық қауіпті емес көрінеді. Арнайы өлшеулер ондағы радиациялық фон санитарлық нормадағыдан азғана асып тұрғанын көрсетіпті. Оның үстіне, 1990-жылдардың ортасында Азот-түк зауытынан әкелініп төгілген фосфат қалдығы қыруар жердің зиянды топырағын жауып кеткен көрінеді.
Мамандар көл емес, химия-гидрометаллургия зауыты тоқтағаннан кейін ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кеткен өндірістік құрал-жабдықтар көбірек қауіп туғызды деседі. Олардың қалдықтары, зауыттан шыққан металл сынықтары көл жағалауына жақын жерге тасталып, көмілген екен. Алайда, олжа іздегендер оны да қазып алып, керек-ау дегендерін пайдаланып, сатып, сөйтіп, радиациялы заттар қала ішіне тарап кетіпті. Көлді залалсыздандыру жұмыстары осыны болдырмау мақсатынан бастау алыпты.
-Міне, қазір біз тұрған жерде бұрын сол зауыттың өндірістік қалдықтары жатқан еді. Былтырдан бері 24 гектар жерді залалсыздандырдық. Яғни, радиациялық фон аса жоғары боп тұрған осы жердегі қалдықтарды алдымен көмдік, содан соң оның сыртынан қалыңдығы 25 сантиметр болатын арматурланған бетонмен жаптық. Оның үстінен басқа жерден әкелінген топырақпен қалыңдығы 1 метр қылып жаптық. Қазір бұл жердегі радиациялық фон қалыптағыдан аспайды, -деді облыстық Қоршаған ортаны қорғау басқармасы бастығының орынбасары Орынбасар Тоғжанов министрге. –Келесі жылы 31 гектар жерді осылайша залалсыздандыруымыз керек. Сөйтіп, біз алдымызға қойған төрт бағдарламаның бірін орындап шығатын боламыз.
Бұл мақсатқа 394,2 миллионнан астам теңге қарастырылған екен. Оның 234,5 миллионы игеріліп болыпты. Осы жұмыспен айналысып жатқан еліміздегі уран өндірісінің қалдықтарын залалсыздандырумен айналысатын бірден бір арнайы мекеме – «Уранликвидрудник» Мемлекеттік кәсіпорнының бас директоры Марат Кафтаранов ендігі қалған жұмыс жарты жылдың ішінде толық аяқталатынына сенімді көрінді.
Төрт бағдарламаның екіншісі – көлдің суы тартылып, жалаңаштанған 2700 гектардай жерін рекультивациялауға республикалық бюджеттен 1,3 миллиард теңгеден астам қаражат бөлініп отыр. Үшінші бағдарлама қаланың тұрғын аймағынан шыққан қалдық суларды тазалап, осы көлге айдау шараларын қамтымақ. Жылына 8,5 миллион текшеметр су айдалып тұрса, көл суының табиғи булануының орнын толтыратын көрінеді.
Төртінші бағдарлама – улы көл айналасындағы топырақ құрамына ауқымды мониторинг жасау. «Волковгеология» АҚ радиоэкология департаментінің директоры Павлин Каюковтың айтуына қарағанда мониторинг жүріп жатыр. Желдің негізгі бағыттары бойынша ауаға тарайтын шаң-тозаңның құрамы, сонымен қатар жер асты суларының қозғалысы зерттеліп жатыр. Қазіргі белгілісі – көл суының теңізге қосылмайтыны. Бұл көл кезінде үлкен сор болған екен. Зерттеулер сор суының жерге сіңіп кетпей тұрғаны қалыңдығы бірнеше ондаған метр болатын, кей жерлерінде 100 метрден асатын қалың саз қабатының болғандығынан екендігін көрсеткен. Сол саз қабаты әлі де оқшаулаушылық қасиетін сақтап отыр. «Алайда, -дейді О.Тоғжанов мырза, -көл суы толық оқшаулануы үшін қазіргі деңгейін сақтауымыз керек. Сондықтан, қаладан шыққан қалдық суларды тазартудан өткізіп барып, осында құюға арналған бағдарламаны тезірек жүзеге асырғанымыз жақсы болады».
Каюков мырза да көлдің жалаңаштанған тұсынан басқа жерлердің шаң тозаңы халық денсаулығына айтарлықтай қауіп тудырмайтынын айтады. «Егер айтылмыш 2700 гектарды рекультивациялауды тезірек іске асырсақ, көлді толық залалсыздандырған болар едік» -дейді ол.
Н.Ысқақов мырза көлді толық залалсыздандыру үшін мамандардың пікірін сұрағанда Марат Кафтаранов мынадай пікір айтты. «Жаңа бір сөзімізде Азот-түк зауытынан әкелініп төгілген фосфагиттің қыруар жердің қаупін сейілткенін айттық. Шындығында, Өзбекстанның Науаи қаласында да, Сепногорскіде де осындай әдіс қолданылып, тиімділігін дәлелдеп шықты. Біз де осы әдісті қолдану керек деп санаймын. Екіншіден, бұл көлді сыртқы дүниеден бетон дуалдармен толықтай оқшаулай отырып, үнемі мониторинг жасап тұру арқылы, залалсыздандыру жұмыстарын жалғастыра беру керек. Мен аса бір күрделі ештемені көріп тұрған жоқпын. Бәрі де қолдан келетін, өз күшімізбен, аз шығынмен атқара алатын жұмыстар» -деді ол.
Мәжілісті қорытындылай келе Қоршаған ортаны қорғау министрі ең алдымен көлдің қоршаған ортаға әсерін жан-жақты зерттеу қажеттігін қадап тұрып айтты. «Көлдің қалаға, Каспийге, жақын маңдағы ауылдарға әсерін, Денсаулық сақтау министрлігімен бірлесе отырып адамдардың денсаулығына әсерін, нақты қандай науқастарға ұшыратып отырғанын түбегейлі тексеру қажет, сол арқылы болашақта қандай жұмыстар атқарылуы тиіс кендігін толық біліп отыруымыз керек» -деді министр.
Екіншіден, біздің елімізде осындай қауіпті аймақтарды залалсыздандырудың жан-жақты жетілдірілген тәсілін игеріп алуымыз керек, дей келе, Н.Ысқақов мырза осы Қошқар ата көлі бойынша атқарылған жұмыстардың оған негіз болатындығын айтты.
-Премьер-министр мені облысқа ең өзекті экологиялық проблемаларды анықтап, шешу жолдарын қарастыру үшін жіберді. Біздің бұл кездесуіміз пайдалы болды деп есептеймін. Жақын арада Үкіметте ведомствоаралық комиссияның мәжілісі болады, сонда осы жұмыстар талқыланады. Сіздердің ұсыныстарыңыз ортаға салынады, нақты шешім алынады. Мен «Қошқар ата» қалдықтар қоймасының проблемалары толықтай шешілетініне күмәнданбаймын, -деді министр Н.Ысқақов мырза сөзінің соңында.

Айсағали ҚЫДЫР.

СҮГІР БЕГЕНДІКҰЛЫНЫҢ ШЕЖІРЕ ЖЫРЫ

Әуелі Алла жараттың
Аспан мен жерді пәм етіп
Алты мыңдай нәубет
Көк миуалы көгерттің
Жер жүзіне сән етіп
Жебірейлі періште
Жетпіс жыл билеп адамды
Бізге құран ал деген
әзірет Нұхының уақытында су тасып
Мұсылманның баласы
Кемеге салып ал деген
әузі деген кәпірге
Кемеге міне қал деген
Періштелерге бұйырған
әузінің терісін ал деген
Асық жілігін дарияның бетіне
Көпір қылып сал деген
Терісінде сол күннің
Төрт үлкен дария бар деген
Дарияның атын айтайын
Жайхын-шайхұн мін парап
Нұхыға түгел ал деген
Ай менен күнді жараттың
Рәушен жарық шамменен
Ыбырайым,Кенған екі ауыл
Алжасып дінге таласқан
Кенғанның бір әулеті
Іше берген арақ шараптан
Ыбырайымның әулеті
Келемесін қайырып
Ақап таудың етегі
Арапа бізге болсын деп
Алты тақты араптан
әжі барып дәм татты
әжі білімді бұлатқан
Он сегіз мың ғаламды
Сонда Сүлейменге сұратқан
Мұсылман кәпір бірігіп
Араласып жүргенде
Құлшылық үшін құдайға
Мұхамбетке үмбет болғанда
Бір дін құрсаулық қорықпыз
Атамыз Әнес сахаба
Мұсылманның баласы
Бір жүз жиырма бес таңбалы
Осы отырған көпшілік
Сол Әнестің аймағы
Араптар асып кетіпті
Мекке- Мәдине болады деп
Асанқайғы, Қазтұған
Алты жұрт кеткен бұл жерден
Әнестен туған Жабалды
Түбі атамыз Майхы би
Жайлыхан мен Сейліхан
Сейліханның баласы болғанда
Сегіз арыс бұл түркмен
Ақалтеке, Ерсары
Әйләдір, Жәуміт дегізген
әуелі туып егізден
Түмен деген кісіні сонда
Кіндік ата дегізген
Ат мініп барып асынған
Айләдір деген батырға
Шәудір деген бір ауыл
Қазақ қалпақ туыс секілді
Жақын екен арасы
Қазақ қалпақ екі ауыл
Әләу батырдың баласы
Қалпақ екен ағасы
Қалпақтың келіп алған жер
Әму дарияның сағасы
Төменгі жер Ер Сұлтан
Мұның келіп қалған жері
әр шахардың қаласы
Қоңырат, Шымбай екі шал
Бұл қалпақтың салған қаласы
Ағарыс пен Жанарыс
Кіші атам Бекарыс
Үш ананың баласы
Қарабайрлы менен Ғания
Сауран, Сырменен
Көшпелі болып сахара
Қырға шығып кетіпті
Кіші жүздің баласы
Жалайыр мен Даулат
Ұлы жүздің баласы
Арғын мен Қыпшақ
Қоңырат Найман төрт ауыл
Ортаны мекен етіпті
Қатықсыз қалған қалмақ жерінен
Білімді би төре мен
Тап сол жерден айырылып
Адай,Әлім байұлы
Тама- Табын жеті ру
Төмен қарай бұрылып
Тарғабайдың тауынан
Қатықсыз қалмақ жауынан
Бері шығып кетіпті
Саураннан келген ел екен
Мекен еткен жер екен
Сонда екі арасын бітірген
Хайбазы деген хан екен
Кіші жүздің ішінде
Мейізді шалдар да бар екен
Ең кейіні- бергі алшыннан
Нәдір қожадан туған жеті ауыл
Тама -Табын Кердері
Рамазан,Тілеулі,Жағалбайлы
Міне осыменен аршылған
Тастамай айтсам артынан
Құлақтай үні сарқылған
Шыға аламын ба бүгін шаршыңнан
Қара Кесек Әлім,Шүмекей
Майлыбай Әлім ағасы- ай
Алты аталы Әлімнің
Би Шолпан дейді анасы-ай
Жоғарыдан келген
Жосаба менен Қосаба
Әлім менен Шүмекей алады
Арғын Самал екі су
Тама -Табын алады
Жағалбайлы Кердері
Жайыққа таман барады
Қарақу мен Қаракөл
Есентемір, ел Беріш
Ысқақ, Шеркеш Байұлы
Кең қонысты жарады
Ұраны Мақай қара таз
Жас табан шар келдібай
Бұның қоныс еткен жер
Атыраудың сағасы
Жәнібек хан салған екен қаласын
Кіші жүздің баласы
Мекенсіз болып пырағы
Сонда Адайдың баласы
Жетпіс үй екен шамасы
Қонысына өкпелеп
Қырға қарай салады
Егізім Адай көшпе деп
Ала Сақал Алаша
Байұлының баласы
Сонда артынан қуып барады
Тыңдамады айтқанды
Оқ дәрісін текшелеп
Бір шығармын шетінен деп
Есболай,Шотан,ер Есек
Қырға қарай салады
Маңғыстауда үш түбек
Бұл Ноғайлардың жері екен
Қонып алып Адайлар
Құдықтың көзін ашады
Манағы келген жетпіс үй
Төрт мың үй болып жасады
Төрт Төрткілдің басында
Мекен етіп ел болып
Алпыс жыл қадам басады

Сүгір Бегендікұлы

ҚАЗАҚТЫҢ ШЕЖІРЕСІ

ҚАЗАҚТЫҢ ШЕЖІРЕСІ
/МӘЛІК САХАБАДАН БАСТАЛАДЫ/
Өлеңге айналдырған ақын: Қуаныш Баймағанбетов /қожа/

Қазақтың арғы атасы Хазірет Мәлік,
Жоғалтпай қырағы ерлер хатқа салып,
Ізі бар бір орыннан алдым мұны,
Білсем деп жүруші едім құмарланып.
Қармақшы ауданында оныншы ауыл,
«Өндіріс» колхозында тұрады анық.
Аяпов Үбсұлтан деген кісі,
Кіші жүз кете руы көрдім танып.
Кездесіп сол кісіден алдым жазып,
Ақжарқын адам екен қымбат нарық,
Ал есімін естуші едім бұрын сырттан,
Жырау деп айтатын оны халық.
Әртүрлі домбырамен жырлар төкті,
Кеулімде қайсы бірі қойсын қалып.
Алғаным шежіренің жайы болды,
Үш жүзге тіреледі соңы барып.
Мәліктен бұл айтқаным басталады,
Қолда жоқ ұлы құрал—тас таразы.
Тарихшыл азаматтар сұрауы мүмкін,
Не себептен ең түптен бастамады.
Болмады қолда түбір бұған жауап,
Сонда да жаздым мұны кеулім даулап.
Мәліктен Анас деген кісі туып,
Бұтақтап ұрпақ шашқан ұлы дарақ.
Мұханбет пайғамбардың заманында,
Кісі екен білген түгел атам араб.
Анастан бұл дүниеге келген Мағаз келген,
Дұшпанын заманында күшпен жеңген.
Сүйікті Сахабаның пірі болып,
Дос болған Әзірет Әлі, батыр Бермен.
Мағаздан туған екен бабаң Жабал,
Білмесе ата жолын ерлерге обал.
Екі әйел бабаң Жабал алған екен,
Үлкені —бәйбішесі, бірі —тоқал.
Бәйбішеден туған ұлдың аты—Торай,
Торайдан туған екен Естек, Ноғай.
Естек пен Ноғай болып өз алдына,
Қазанда өсе берген олар солай.
Тоқалдан туған Қорай бабамыздан,
Кім туды, соны айтайын бұдан былай.
Қорайдан Ақшолпан мен Ер Аламан,
Солардан өсіп-өнген бірталай жан.
Аламан атамыздан Қырғыз туды,
Кім туды, соны айтайын Ақшолпаннан.
Ақшолпан атамыздан екі ұл туды,
Сейілхан, Ер Жайылхан аты шулы.
Түрікпен, Сегіз Арыс Сейілханнан,
Майқы би Жайылханнан даңқы шулы.
Дүниеге Майқы атадан екі ұл келді,
Аттарын Құмияр, Тұмиян деген деді.
Құмияннан өзбек халқы туған бала,
Тұмияннан Алаш, Наурыз өсіп-өнді.
Алаштан Айырқалпақ туған бала,
Наурызға перзент бермей Хақ Тағала
Істеткен наурыз көже атына арнап,
Ат есімім қалмай ма деп бара-бара.
Атаңнан Айырқалпақ Қазақ, Созақ,
Созақтан туған екен Қарақалпақ.
Қазақтан Ақарыс пен Ер Бекарыс,
Жанарыс үш ұл туды бағы озат.
Ұлы жүз ұлық болды Ақарыстан,
Орта жүз ортаншы ұл Бекарыстан.
Кіші жүз ең кішісі үшеуінен,
Баласы сол үш жүздің Қазақстан.
Ұлы жүз Бақтиярда Үйсін, Дулат,
Бөктерлеп Алатауды жатқан құлап.
Самарқанд, Арыс, Шымкент, Әулиеата,
Бөлінген ата-атаға шумақ-шумақ.
Жалайыр, Қаңлы, Ошақты, Қарақойлы,
Бабалар әруақты, адал ойлы.
Осылар тараулары ұлы жүздің,
«Бақтияр» ұлы жүзге ұран дейді.
Орта жүз Арғын, Қыпшақ, Қоңырат, Найман.
Алтыншы Уақ, Керей, туған тарлан.
Әуелден өсіп-өнген халық екен,
Қайысып қарағаштай қанат жайған.
Түркістан, Ақмешіт, Омбы, Семей,
Орайды, Қызылжарлық, Қостанайдан.
Жыланшық, Тосын, Торғай, Троцкий,
Атбасар, Қарағанды, Қарсақбайдан.
Бір шеті Кіші жүздің Қызылорда,
Түстігі Тамды елі бай Қызылқұмда.
Ақтөбе, Гурьев, Орал, Астрахань,
Қостанай, Жаманқала, Орынборда.
Қазалы, Қармақшы, Арал, Ырғыз, Шалқар,
Және көп біз білмейтін әрбір маңда.
Кіші жүз Кете, Керейт, Алтын, Жаппас,
Кердері, Тама, Табын, бұған шақтас.
Сарыбай, Сарқасқа мен Әлім, Шөмен,
Қызылқұрт, мамай, Машхар қат-қабат тас.
Атақты байдың ұлы Қаракесек,
Ар жағы Адай, Беріш етсек есеп.
Осылар тараулары Кіші жүздің,
Кетеміз, жаңылып та, айта берсек.
Туыпты Жанарыстан екі бала,
Арғымақ, екіншісі Алау жана.
Тарапты екеуінен мұнша халық,
Бөлініп әр руға дара-дара.
Бар екен Арғымақтың үш әйелі
Нәзипа, Баршагүл мен Бибісара.
Солардан өсіп-өнген ұрпақтары,
Атанып жеті рулы жеті бала.
Төрт бала Баршагүлден бина болып,
Бұтақтап ұрпақ шашты дүнияға.
Кердері, Керейт пен Рамадан,
Жайғасып Жағалыбайлы бір ұяға.
Анамыз Бибісара ең кішісі,
Туылды Тама, Табын, Телеу ғана.
Арғымақ атамыздың ұрпақтары,
Аталған жоғарыда осы ғана.
Алаудан туған екен Алшын атам,
Ерлерім, кешіріңдер, болса хатам.
Халқына қайырымды болып бұлар,
Алтын тон, құндыз жаға киген шапан.
Кейінгі ұрпақтарға қалдырайық,
Алшыннан туған екен Құдуар бабаң.
Құдуардан Қадыр, Қыдыр екі бала,
Кейінге ұрпақ шашып болды отан.
Байұлы он екі ата халық болып,
Мінекей, енді айтайын кім тараған.
Қадірден туған дейді алты бала,
Аттарын айтып берсек, болмас шала.
Анасы қасиетті болған Самса,
Етегін отырады екен жаппай ғана.
Сондықтан бір баласы аты Жаппас,
Таздар мен Есентемір бұған шақтас.
Серкеш пен Адай, Беріш осы алтауы,
Сұлтанның ұрпағына енді тоқта.
Қадірдің баласы батыр Сұлтан,
Сөзінде бола қоймас бөтен бұлтаң.
Ел тарап екеуінен он екі ата,
Ақмешіт, Гурьев, Орал қылған мекен.
Сұлтаннан Байбақты, Тана туды Алтын,
Жазайын жалғастырып сөздің артын.
Алаша, Астық, Машқар, бұл да алтау,
Есептеп көрерсіңдер шама-шарқын.
Қыдырға Қаракесек келсек төмен,
Үш бала Байсары мен Әлім, Шөмен.
Анасы қасиетті Қағаз, Зәуре,
Бұлардан өрбіп ұрпақ өзегінен.
Зәуреден Әлім, Шөмен екі бала,
Байсары туды үлкен әйелінен.
Бозаншер туды анаңнан Кетебике,
Жас қалды ажал жетіп, Байсары өлген.
Анаңды Кетебике қосты Әлімге,
Ескі әдет, әмеңгерлік жолыменен.
Анасы Базаншерге айтты бір күн,
Қайыр жоқ, тиер саған енді менен.
Бауырмал еді ағаң, Шөменге бар,
Дегізбес сенімге ешкімге пәлен-түген.
Бұл сөзін анасының мақұл көріп,
Шөменнің қарауына қайта келген.
Құрметтеп, Шөмен оны үйлендірді,
Қалмады қайғы-қасірет іште шемен.
Рудың Кете болып аталмағы,
Шыққан дейді Кетебике деген сөзден.
Тоқтаттым Кете руын осы арадан,
Ерлерін ендігісін өзің ізден.
Тағдырға тәңірім жазған, пенде көнген,
Болды оның аты ұран рулы елге.
Зор құрмет алды туған елден.
Туылып Аспан, Бозкүл, Тоқа, Көнек.
Аталып «Дөйт» ұранды Көмекейден.
Бозғұлдан Келдібай қайқы Қаратамыр,
Дүнияға Сарыбай, Торыбай еді келген.
Үш бала Үсейін, Келмембет, Қожагелді,
Туылып Келдібайдан өсіп-өнген.
Келмембет болған екен елге тұлға,
Халық үшін қинап жанын, ойын болған.
Атаңның бар еді аты Сарықасқа,
Жануар құстан ұшқыр, жылдам желден.
Келте тон келген тұлға, келбетіне,
Келмембет рахмет деп көзбен көрген.
Сарықасқа атаң мінген аттың аты,
Руға болған атақ сол бір жерден.
Туыпты Келмембеттен Алдаберді,
Кісі екен қасиетті Қыдыр көрген.
Қалды аты асылдардың, өздері жоқ,
Жарқырап олар ұшқын жанып-сөнген.
Атуға әрқашанда оғы әзір,
Адам—аң, асылында, Ажал—мерген.
Ақылды, ақын, шешен, батыр да бар,
Әр елден заманында шыққан талай.
Шығады жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар,
Деген сөз айтылмаған әшейін жат.
Жүлде алған жұртқа мәлім жүйріктердің,
Атаусыз қалдырамыз атын қалай.
Қазыбек, Үйсін, Төле, Әйтекенің,
Атағын аяқ жетер білген маңай.
Әлімде Жанқожа, Есет, Көтібарлар,
Досына болған қорған, дұшпанға абай.
Ел іші ерегестен тапқан қаза,
Жүрсе де құртып жауды орған баудай.
Сердәлі, Жетес, Үмбет, Сансызбайлар,
Секілді төнген бұлт кетпес жаумай.
Атақты Әйтекедей би Әлімнің,
Бақ құсы бастарынан кеткен аумай.
Ерімбет атақты ақын, сөз мергені,
Жандырған жүрген қамыс, баудай.
Ел жетім ақылы толық ерлер тумай,
Ер жетім ата жолын туса, қумай.
Кетеден шыққан талай данышпандар,
Айрықша топырағын үйген құдай.
Жұбанбай, Бекет, аман, Жаңаберген,
Құлыста болды билер жаңғыл жолдай.
Ешнияз, Жменбай мен Тұрмағанбет,
Ағыны еді асыл сөздің аққан судай.
Дүрман би, Нұрмағанбет, Сара, Шегебайлар,
Қаулаған түрлі өсімдік қалың, нудай.
Асанда Теке батыр, Тоқтаболат,
Қаражан, Дәуімшар мен ол Нарыбай.
Омары Шораяқтың дүр Аманжол,
Өмір—гүл, өліп қазан қалмас ұрмай.
Сүйкімбай, Сүйіндік пен дүр Есенжол,
Арнасы өлең-жырдың ағын судай.
Қожабай, Алдашбайлар асқан ғалым,
Білімнің болды ордасы тіккен тудай.
Бәрі де өтті кетіп кезегімен,
Қысқа өмір құсқа ұқсап ұшқан зулай.
Ет дастан ертедегі ерлер даңқын,
Ерлерді елі сүйген жүзі жарқын.
Жақсының өлмес ердің ісі,
Асыл сөз аңлатады адам парқын.
Шөменнен шыққан аса азаматтың,
Хатқа жаз, кейінгі ұрпақ білсін нарқын.
Өтебай атаңыздан туған бала,
Құба би атаныпты билеп халқын.
Байдәулет туды бала Адамбайдан,
Атақты болған батыр жау шабатын.
Тоқсанбай оқымысты ғалым еді,
Шын білгір болмағанмен айта алатын.
Медресе тұрғызды халық, арнап оған,
Болсын деп білімге орда жол ашатын.
Ақыры аяқтады ол асыл да,
Өмірге, сәтті сапар саяхатын.
Жанғабыл руынан шықты Қалдан,
Белгілі ол биік жол еді жол ашатын.
Атақтан Сарман батыр, Байбішеден,
Көрсетті жауға талай кереметін.
Кеншімбай шыққан еді Бөгембайдан,
Ақылдың тереңінен терген алтын.
Құршидан шықты Ақмырза, Жүздібай,
Кіршіксіз таза ұстағандар ар-ұятын.
Болатта асан батыр, Өсербай би,
Ойлайтын халықтың биік парачатын.
Шабдар да аты мәлім, Алмат бидің,
Жолайда Кетебай мен Өтетілеу,
Көлемді ерлер еді көз тоятын.
Дөсектен Жанай батыр, Ерімбет би,
Сансызбай Қошқаралы болды Уақ.
Алыстан аңлар сөздің ақиқатын.
Рудан шықты Қожагелді шықты билер,
Айтатын істің анық ақиқатын.
Бостан би, Арыстанбай, батыр Қаблан,
Ерлер еді бірлікке ел шақыратын.
Рудан Қаратамыр шықты ерлер,
Мақтаныш ел, халқына қуанатын.
Қыстаубай, Бижан асқан батыр еді,
Жорықта бастап қолды ту алатын.
Дүр Оңғар, би Төребай, Ағытайлар,
Теңі жоқ тұлпар еді топ жаратын.
Сарыбайдай болды айтқыш сөз шебері,
Тілінен тебіренсе бал таматын.
Әзілкеш, Сәдір, Бекіш, Жабағы би,
Кәделі қамқа тондай жамылатын.
Балқыдан Базар жырау жыр толқыны,
Мейірін шөлдегеннің қандыратын.
Маябас, Сүгірәлі, Жалғасбайлар,
Шырағын сөнгендердің жандыратын.
Аңғара, Жауыл, Бәймен, Жетес, Тініс,
Дұшпанын сөзбен естен тандыратын.
Қызылқұм мекен еткен Тәуелі бай,
Керегін алыс жерден алдыратын.
Төбеттен Нысан, Бек, Жарылғаптар,
Әділ би еді ағынан жарылатын.
Тоқада Сәибай, Сауда, Еламан би,
Қамқоршы халық үшін қам қылатын.
Көнекте болды Арқай сөз сонысы,
Көлігін шаршағандар шалдыратын.
Аттарын әруақтардың салдым хатқа,
Мақсатпен есте мәңгі қалдыратын.
Үш жүзде бөлінеді қазақ ұлты,
Жері кең, ұлан-байтақ ұзақ тұрқы.
Кіші жүз Байұлында болды неше,
Адамдар алды айбатты, күшті сырты.
Жаппаста Мұңайтпас пен Басықара,
Өткелбай, Қаржау, Мәмбет, Аппаз, Мырқы.
Серкеште Итқара мен Жамантайды,
Зор құрмет етуші еді елі-жұрты.
Алтында Әлібай, Тойжан және Науша,
Жорықта болған кепіл жеңіс кілті.
Тұрғанбай, ақын Садық Алашадан,
Жандар еді емі—шипа, адал құлқы.
Таздарда Сауытбайдың Тоқтамысы,
Болыпты біршіліктің берік құлпы.
Ыстықтың руынан шықты Орман,
Ебдейлі ел билейге болды құнтты.
Өмірдің бастан ойлап ақыретін,
Жан бар ма жалғаншыда шекпеген мұң.
Бескүндік бұл бейопа баяны жоқ,
Басыңнан өтер демде батқандай күн.
Ойға ал өткендерді қарап артқа,
Көшерсің жалғаншыдан сен де бір күн.
Баянда білгеніңді шықты кімдер,
Ерлері ел билеген Жетірудың.
Телеуде атақты Әймен Есенгелді,
Алымды, жүйрік олар озған еркін.
Рудан Жағалыбайлы —Дербісәлі,
Сөзінен оның ешкім таппаған мін.
Кердері Әбубәкір сөзі мирас,
Кезінде өлең-жырға қосатын үн.
Рамадан—Алдаркөсе, Жиреншелер,
Белгілі тәңірі үйген үлгілі шын.
Тамадан атышулы Есет батыр,
Дұшпанын тоздыратын түткендей жүн.
Боранбай, Тарғын батыр әм Өмірбай,
Шын жүйрік шаршамайды бәйге алатын.
Керейтте Мүсірәлі, онан қосым,
Жүрмеген маңайынан пәлекет жан.
Мүсірәлі жан берген дейді жеті өлікке,
Айтпайды оған ешкім өлсе де сын.
Даңмұрын дүр атағын алған жүйрік,
Беттескен, таба алмаған кірерге ін.
Келдібай, Әбет болыс әм Тынымбай,
Секілді алмас қылыш, алтынды қын.
Қосназар күш атасы түскен топқа,
Асылдар қымбат, баға жетпейді күн.
Мырзабай білімі зор ғалым еді,
Тәмамдап хатым еткен оқуларын.

ҮШ ЖҮЗДІҢ ТАРАЛУЫ

ҮШ ЖҮЗДІҢ ТАРАЛУЫ - Қазақтар үш жүзден: ҰЛЫ, ОРТА және КІШІ жүзден тұрады.

ҰЛЫ ЖҮЗГЕ: 1. Үйсін (Дулат, Албан, Суан, Сарыүйсін, Қатаған, Шапырашты, Ошақты, Ысты, Сіргелі), 2. Жалайыр, 3. Қаңлы, Шанышқылы жатады.

ОРТА ЖҮЗДІ: 1. Арғын, 2. Найман, 3. Кыпшақ, 4. Қоңырат, 5. Керей, 6. Уақ құрайды.

КІШІ ЖҮЗДІ — үш топтан тұратын алшындар құрайды.

1. Байұлы (Адай, Беріш, Алтын-Жаппас, Есентемір, Таз, Байбақты, Тана, Масқар, Алаша, Қызылқұрт, Шеркеш және Ысық). 2. Әлімұлы (Қарасақал, Қаракесек, Кете, Төртқара, Шөмекей, Шекті), 3. Жетіру (Табын, Тама, Жаңалбайлы, Тілеу, Кердері, Керейіт және Рамадан).

Жүздер — көптеген түркі тілдес тайпалардың негізінде біртұтас қазақ халқының қалыптасуынан бұрынырақ пайда болған да, кейінірек сол халықтың жеке бөліктері есебінде бізге дейін жетті... Ұлы жүз бірлестігі Жетісу жерінде Шу және Талас, Сыр, Іле өзендерінің кең алқаптарында өте көне заманнан қалыптасқан. Орта жүз бірлестігі Сарыарқа атырабында Арғын тайпасының, Кіші жүз бірлестігі Батыс Қазақстанда Алшын тайпасының төңірегіне топтасқан Сондықтап да бұл бірлестіктерді халық арасында «Ұлы жүз — үйсін», «Орта жүз — Арғын», «Кіші жүз — Алшын» деп те атай береді.

Кіші жүз құрамына негізгі үш рулық бірлестік кіреді. Олар - Әлімұлы, Байұлы және Жетіру. Әлімұлына Қарасақал, Қаракесек, Кете, Төртқара, Шөмекей, Шекті рулары жатады. Байұлы он екі атадан: Адай, Алтын-Жаппас (Алтын, Жаппас), Алаша, Байбақты, Беріш, Есентемір, Тана, Қызылқұрт, Шеркеш, Ысық, Таз, Масқар руларынан құралады. Жетіруға: Табын, Тама, Кердері, Жағайбайлы, Керейіт, Тілеу, Рамадан рулары кіреді.

Бұл блог - менің екінші блогым. Бұрынғысын мазмұнды ете алмадым. Ал бұны жиі-жиі жаңғыртып тұруды мақсат етпедім. Одан да сирек те болса мәнді, мазмұнды хабарлар мен оқиғаларды жариялап тұруды көздеп отырмын.