ҚАЗАҚТЫҢ ШЕЖІРЕСІ

ҚАЗАҚТЫҢ ШЕЖІРЕСІ
/МӘЛІК САХАБАДАН БАСТАЛАДЫ/
Өлеңге айналдырған ақын: Қуаныш Баймағанбетов /қожа/

Қазақтың арғы атасы Хазірет Мәлік,
Жоғалтпай қырағы ерлер хатқа салып,
Ізі бар бір орыннан алдым мұны,
Білсем деп жүруші едім құмарланып.
Қармақшы ауданында оныншы ауыл,
«Өндіріс» колхозында тұрады анық.
Аяпов Үбсұлтан деген кісі,
Кіші жүз кете руы көрдім танып.
Кездесіп сол кісіден алдым жазып,
Ақжарқын адам екен қымбат нарық,
Ал есімін естуші едім бұрын сырттан,
Жырау деп айтатын оны халық.
Әртүрлі домбырамен жырлар төкті,
Кеулімде қайсы бірі қойсын қалып.
Алғаным шежіренің жайы болды,
Үш жүзге тіреледі соңы барып.
Мәліктен бұл айтқаным басталады,
Қолда жоқ ұлы құрал—тас таразы.
Тарихшыл азаматтар сұрауы мүмкін,
Не себептен ең түптен бастамады.
Болмады қолда түбір бұған жауап,
Сонда да жаздым мұны кеулім даулап.
Мәліктен Анас деген кісі туып,
Бұтақтап ұрпақ шашқан ұлы дарақ.
Мұханбет пайғамбардың заманында,
Кісі екен білген түгел атам араб.
Анастан бұл дүниеге келген Мағаз келген,
Дұшпанын заманында күшпен жеңген.
Сүйікті Сахабаның пірі болып,
Дос болған Әзірет Әлі, батыр Бермен.
Мағаздан туған екен бабаң Жабал,
Білмесе ата жолын ерлерге обал.
Екі әйел бабаң Жабал алған екен,
Үлкені —бәйбішесі, бірі —тоқал.
Бәйбішеден туған ұлдың аты—Торай,
Торайдан туған екен Естек, Ноғай.
Естек пен Ноғай болып өз алдына,
Қазанда өсе берген олар солай.
Тоқалдан туған Қорай бабамыздан,
Кім туды, соны айтайын бұдан былай.
Қорайдан Ақшолпан мен Ер Аламан,
Солардан өсіп-өнген бірталай жан.
Аламан атамыздан Қырғыз туды,
Кім туды, соны айтайын Ақшолпаннан.
Ақшолпан атамыздан екі ұл туды,
Сейілхан, Ер Жайылхан аты шулы.
Түрікпен, Сегіз Арыс Сейілханнан,
Майқы би Жайылханнан даңқы шулы.
Дүниеге Майқы атадан екі ұл келді,
Аттарын Құмияр, Тұмиян деген деді.
Құмияннан өзбек халқы туған бала,
Тұмияннан Алаш, Наурыз өсіп-өнді.
Алаштан Айырқалпақ туған бала,
Наурызға перзент бермей Хақ Тағала
Істеткен наурыз көже атына арнап,
Ат есімім қалмай ма деп бара-бара.
Атаңнан Айырқалпақ Қазақ, Созақ,
Созақтан туған екен Қарақалпақ.
Қазақтан Ақарыс пен Ер Бекарыс,
Жанарыс үш ұл туды бағы озат.
Ұлы жүз ұлық болды Ақарыстан,
Орта жүз ортаншы ұл Бекарыстан.
Кіші жүз ең кішісі үшеуінен,
Баласы сол үш жүздің Қазақстан.
Ұлы жүз Бақтиярда Үйсін, Дулат,
Бөктерлеп Алатауды жатқан құлап.
Самарқанд, Арыс, Шымкент, Әулиеата,
Бөлінген ата-атаға шумақ-шумақ.
Жалайыр, Қаңлы, Ошақты, Қарақойлы,
Бабалар әруақты, адал ойлы.
Осылар тараулары ұлы жүздің,
«Бақтияр» ұлы жүзге ұран дейді.
Орта жүз Арғын, Қыпшақ, Қоңырат, Найман.
Алтыншы Уақ, Керей, туған тарлан.
Әуелден өсіп-өнген халық екен,
Қайысып қарағаштай қанат жайған.
Түркістан, Ақмешіт, Омбы, Семей,
Орайды, Қызылжарлық, Қостанайдан.
Жыланшық, Тосын, Торғай, Троцкий,
Атбасар, Қарағанды, Қарсақбайдан.
Бір шеті Кіші жүздің Қызылорда,
Түстігі Тамды елі бай Қызылқұмда.
Ақтөбе, Гурьев, Орал, Астрахань,
Қостанай, Жаманқала, Орынборда.
Қазалы, Қармақшы, Арал, Ырғыз, Шалқар,
Және көп біз білмейтін әрбір маңда.
Кіші жүз Кете, Керейт, Алтын, Жаппас,
Кердері, Тама, Табын, бұған шақтас.
Сарыбай, Сарқасқа мен Әлім, Шөмен,
Қызылқұрт, мамай, Машхар қат-қабат тас.
Атақты байдың ұлы Қаракесек,
Ар жағы Адай, Беріш етсек есеп.
Осылар тараулары Кіші жүздің,
Кетеміз, жаңылып та, айта берсек.
Туыпты Жанарыстан екі бала,
Арғымақ, екіншісі Алау жана.
Тарапты екеуінен мұнша халық,
Бөлініп әр руға дара-дара.
Бар екен Арғымақтың үш әйелі
Нәзипа, Баршагүл мен Бибісара.
Солардан өсіп-өнген ұрпақтары,
Атанып жеті рулы жеті бала.
Төрт бала Баршагүлден бина болып,
Бұтақтап ұрпақ шашты дүнияға.
Кердері, Керейт пен Рамадан,
Жайғасып Жағалыбайлы бір ұяға.
Анамыз Бибісара ең кішісі,
Туылды Тама, Табын, Телеу ғана.
Арғымақ атамыздың ұрпақтары,
Аталған жоғарыда осы ғана.
Алаудан туған екен Алшын атам,
Ерлерім, кешіріңдер, болса хатам.
Халқына қайырымды болып бұлар,
Алтын тон, құндыз жаға киген шапан.
Кейінгі ұрпақтарға қалдырайық,
Алшыннан туған екен Құдуар бабаң.
Құдуардан Қадыр, Қыдыр екі бала,
Кейінге ұрпақ шашып болды отан.
Байұлы он екі ата халық болып,
Мінекей, енді айтайын кім тараған.
Қадірден туған дейді алты бала,
Аттарын айтып берсек, болмас шала.
Анасы қасиетті болған Самса,
Етегін отырады екен жаппай ғана.
Сондықтан бір баласы аты Жаппас,
Таздар мен Есентемір бұған шақтас.
Серкеш пен Адай, Беріш осы алтауы,
Сұлтанның ұрпағына енді тоқта.
Қадірдің баласы батыр Сұлтан,
Сөзінде бола қоймас бөтен бұлтаң.
Ел тарап екеуінен он екі ата,
Ақмешіт, Гурьев, Орал қылған мекен.
Сұлтаннан Байбақты, Тана туды Алтын,
Жазайын жалғастырып сөздің артын.
Алаша, Астық, Машқар, бұл да алтау,
Есептеп көрерсіңдер шама-шарқын.
Қыдырға Қаракесек келсек төмен,
Үш бала Байсары мен Әлім, Шөмен.
Анасы қасиетті Қағаз, Зәуре,
Бұлардан өрбіп ұрпақ өзегінен.
Зәуреден Әлім, Шөмен екі бала,
Байсары туды үлкен әйелінен.
Бозаншер туды анаңнан Кетебике,
Жас қалды ажал жетіп, Байсары өлген.
Анаңды Кетебике қосты Әлімге,
Ескі әдет, әмеңгерлік жолыменен.
Анасы Базаншерге айтты бір күн,
Қайыр жоқ, тиер саған енді менен.
Бауырмал еді ағаң, Шөменге бар,
Дегізбес сенімге ешкімге пәлен-түген.
Бұл сөзін анасының мақұл көріп,
Шөменнің қарауына қайта келген.
Құрметтеп, Шөмен оны үйлендірді,
Қалмады қайғы-қасірет іште шемен.
Рудың Кете болып аталмағы,
Шыққан дейді Кетебике деген сөзден.
Тоқтаттым Кете руын осы арадан,
Ерлерін ендігісін өзің ізден.
Тағдырға тәңірім жазған, пенде көнген,
Болды оның аты ұран рулы елге.
Зор құрмет алды туған елден.
Туылып Аспан, Бозкүл, Тоқа, Көнек.
Аталып «Дөйт» ұранды Көмекейден.
Бозғұлдан Келдібай қайқы Қаратамыр,
Дүнияға Сарыбай, Торыбай еді келген.
Үш бала Үсейін, Келмембет, Қожагелді,
Туылып Келдібайдан өсіп-өнген.
Келмембет болған екен елге тұлға,
Халық үшін қинап жанын, ойын болған.
Атаңның бар еді аты Сарықасқа,
Жануар құстан ұшқыр, жылдам желден.
Келте тон келген тұлға, келбетіне,
Келмембет рахмет деп көзбен көрген.
Сарықасқа атаң мінген аттың аты,
Руға болған атақ сол бір жерден.
Туыпты Келмембеттен Алдаберді,
Кісі екен қасиетті Қыдыр көрген.
Қалды аты асылдардың, өздері жоқ,
Жарқырап олар ұшқын жанып-сөнген.
Атуға әрқашанда оғы әзір,
Адам—аң, асылында, Ажал—мерген.
Ақылды, ақын, шешен, батыр да бар,
Әр елден заманында шыққан талай.
Шығады жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар,
Деген сөз айтылмаған әшейін жат.
Жүлде алған жұртқа мәлім жүйріктердің,
Атаусыз қалдырамыз атын қалай.
Қазыбек, Үйсін, Төле, Әйтекенің,
Атағын аяқ жетер білген маңай.
Әлімде Жанқожа, Есет, Көтібарлар,
Досына болған қорған, дұшпанға абай.
Ел іші ерегестен тапқан қаза,
Жүрсе де құртып жауды орған баудай.
Сердәлі, Жетес, Үмбет, Сансызбайлар,
Секілді төнген бұлт кетпес жаумай.
Атақты Әйтекедей би Әлімнің,
Бақ құсы бастарынан кеткен аумай.
Ерімбет атақты ақын, сөз мергені,
Жандырған жүрген қамыс, баудай.
Ел жетім ақылы толық ерлер тумай,
Ер жетім ата жолын туса, қумай.
Кетеден шыққан талай данышпандар,
Айрықша топырағын үйген құдай.
Жұбанбай, Бекет, аман, Жаңаберген,
Құлыста болды билер жаңғыл жолдай.
Ешнияз, Жменбай мен Тұрмағанбет,
Ағыны еді асыл сөздің аққан судай.
Дүрман би, Нұрмағанбет, Сара, Шегебайлар,
Қаулаған түрлі өсімдік қалың, нудай.
Асанда Теке батыр, Тоқтаболат,
Қаражан, Дәуімшар мен ол Нарыбай.
Омары Шораяқтың дүр Аманжол,
Өмір—гүл, өліп қазан қалмас ұрмай.
Сүйкімбай, Сүйіндік пен дүр Есенжол,
Арнасы өлең-жырдың ағын судай.
Қожабай, Алдашбайлар асқан ғалым,
Білімнің болды ордасы тіккен тудай.
Бәрі де өтті кетіп кезегімен,
Қысқа өмір құсқа ұқсап ұшқан зулай.
Ет дастан ертедегі ерлер даңқын,
Ерлерді елі сүйген жүзі жарқын.
Жақсының өлмес ердің ісі,
Асыл сөз аңлатады адам парқын.
Шөменнен шыққан аса азаматтың,
Хатқа жаз, кейінгі ұрпақ білсін нарқын.
Өтебай атаңыздан туған бала,
Құба би атаныпты билеп халқын.
Байдәулет туды бала Адамбайдан,
Атақты болған батыр жау шабатын.
Тоқсанбай оқымысты ғалым еді,
Шын білгір болмағанмен айта алатын.
Медресе тұрғызды халық, арнап оған,
Болсын деп білімге орда жол ашатын.
Ақыры аяқтады ол асыл да,
Өмірге, сәтті сапар саяхатын.
Жанғабыл руынан шықты Қалдан,
Белгілі ол биік жол еді жол ашатын.
Атақтан Сарман батыр, Байбішеден,
Көрсетті жауға талай кереметін.
Кеншімбай шыққан еді Бөгембайдан,
Ақылдың тереңінен терген алтын.
Құршидан шықты Ақмырза, Жүздібай,
Кіршіксіз таза ұстағандар ар-ұятын.
Болатта асан батыр, Өсербай би,
Ойлайтын халықтың биік парачатын.
Шабдар да аты мәлім, Алмат бидің,
Жолайда Кетебай мен Өтетілеу,
Көлемді ерлер еді көз тоятын.
Дөсектен Жанай батыр, Ерімбет би,
Сансызбай Қошқаралы болды Уақ.
Алыстан аңлар сөздің ақиқатын.
Рудан шықты Қожагелді шықты билер,
Айтатын істің анық ақиқатын.
Бостан би, Арыстанбай, батыр Қаблан,
Ерлер еді бірлікке ел шақыратын.
Рудан Қаратамыр шықты ерлер,
Мақтаныш ел, халқына қуанатын.
Қыстаубай, Бижан асқан батыр еді,
Жорықта бастап қолды ту алатын.
Дүр Оңғар, би Төребай, Ағытайлар,
Теңі жоқ тұлпар еді топ жаратын.
Сарыбайдай болды айтқыш сөз шебері,
Тілінен тебіренсе бал таматын.
Әзілкеш, Сәдір, Бекіш, Жабағы би,
Кәделі қамқа тондай жамылатын.
Балқыдан Базар жырау жыр толқыны,
Мейірін шөлдегеннің қандыратын.
Маябас, Сүгірәлі, Жалғасбайлар,
Шырағын сөнгендердің жандыратын.
Аңғара, Жауыл, Бәймен, Жетес, Тініс,
Дұшпанын сөзбен естен тандыратын.
Қызылқұм мекен еткен Тәуелі бай,
Керегін алыс жерден алдыратын.
Төбеттен Нысан, Бек, Жарылғаптар,
Әділ би еді ағынан жарылатын.
Тоқада Сәибай, Сауда, Еламан би,
Қамқоршы халық үшін қам қылатын.
Көнекте болды Арқай сөз сонысы,
Көлігін шаршағандар шалдыратын.
Аттарын әруақтардың салдым хатқа,
Мақсатпен есте мәңгі қалдыратын.
Үш жүзде бөлінеді қазақ ұлты,
Жері кең, ұлан-байтақ ұзақ тұрқы.
Кіші жүз Байұлында болды неше,
Адамдар алды айбатты, күшті сырты.
Жаппаста Мұңайтпас пен Басықара,
Өткелбай, Қаржау, Мәмбет, Аппаз, Мырқы.
Серкеште Итқара мен Жамантайды,
Зор құрмет етуші еді елі-жұрты.
Алтында Әлібай, Тойжан және Науша,
Жорықта болған кепіл жеңіс кілті.
Тұрғанбай, ақын Садық Алашадан,
Жандар еді емі—шипа, адал құлқы.
Таздарда Сауытбайдың Тоқтамысы,
Болыпты біршіліктің берік құлпы.
Ыстықтың руынан шықты Орман,
Ебдейлі ел билейге болды құнтты.
Өмірдің бастан ойлап ақыретін,
Жан бар ма жалғаншыда шекпеген мұң.
Бескүндік бұл бейопа баяны жоқ,
Басыңнан өтер демде батқандай күн.
Ойға ал өткендерді қарап артқа,
Көшерсің жалғаншыдан сен де бір күн.
Баянда білгеніңді шықты кімдер,
Ерлері ел билеген Жетірудың.
Телеуде атақты Әймен Есенгелді,
Алымды, жүйрік олар озған еркін.
Рудан Жағалыбайлы —Дербісәлі,
Сөзінен оның ешкім таппаған мін.
Кердері Әбубәкір сөзі мирас,
Кезінде өлең-жырға қосатын үн.
Рамадан—Алдаркөсе, Жиреншелер,
Белгілі тәңірі үйген үлгілі шын.
Тамадан атышулы Есет батыр,
Дұшпанын тоздыратын түткендей жүн.
Боранбай, Тарғын батыр әм Өмірбай,
Шын жүйрік шаршамайды бәйге алатын.
Керейтте Мүсірәлі, онан қосым,
Жүрмеген маңайынан пәлекет жан.
Мүсірәлі жан берген дейді жеті өлікке,
Айтпайды оған ешкім өлсе де сын.
Даңмұрын дүр атағын алған жүйрік,
Беттескен, таба алмаған кірерге ін.
Келдібай, Әбет болыс әм Тынымбай,
Секілді алмас қылыш, алтынды қын.
Қосназар күш атасы түскен топқа,
Асылдар қымбат, баға жетпейді күн.
Мырзабай білімі зор ғалым еді,
Тәмамдап хатым еткен оқуларын.