ПОЛИГОН ЖАБЫЛҒАНЫМЕН, ЗАРДАБЫ ӘЛІ КӨП

1989-жылы Қазақстан әлемде бірінші болып атом қаруынан бас тартқан болатын. Сол кезде әлемде АҚШ-тың Невадасы, Ресейдің Жаңа жері, Қытайдың Лобноры, Францияның Моруасы, Қазақстанның Семейі сынды 5 алып полигон болып еді. Президент Нұрсұлтан Назарбаев өз жарлығымен сол Семей полигонын жауып, қазақ халқының бейбітшіл халық екендігін паш етті. Семей полигонының жабылуы үшін күресіп, ақыры жеңіске жеткен қазақ халқының даңқты ұлы Олжас Сүлейменов бастаған «Невада-Семей» антиядролық қозғалысы өзінің халық алдындағы аса ауыр да құрметті міндетін осылайша орындап шықты.

Алайда, Семей полигоны тарихта мәңгі қалып қойды. Мыңға жуық ірілі-ұсақты ядролық сынақтарымен ғана емес, мыңдаған адамның өмірлік қасіреті мен қайғысының ошағы ретінде қалып қойды. Оның зардаптары күні бүгінге дейін сезілуде. Соған орай, «Невада-Семей» қозғалысы да өз жұмысын жалғастыруда. 1980-ші жылдардың аяғында олар полигонның жабылуы үшін күрессе, қазір оның зардабын тартқан жерлестерімізге әлеуметтік қолдау-мен қорғаудың барлық шаралары іс жүзіне асуы үшін күресуде. Бұл туралы осы қозғалыстың Батыс аймақтық филиалының жетекшісі, ғалым, дәрігер Ізімғали Көбенов әңгімелеп берді. Ол қозғалыстың 20 жылдығына арналған конференция өткізу үшін Ақтауға келген болатын. Бұдан бұрын Ақтөбеде 3, Атырау мен Оралда 2 кездесуден өткізген ол Маңғыстау өңірінде де 3 рет жұртшылықпен кездеспекші. Соның алғашқысы өткен жұма күні Ақтаудағы «Арман» жастар орталығында өтті.
-Бұл жұмыстар жақында ғана Алматыда өткен Халықаралық конференциядан бастау алды. Оны Франциядан арнайы келген біздің көшбасшымыз Олжас Сүлейменов өзі ұйымдастырған болатын. Өзіңізге белгілі, біздің қозғалыс кезінде Семей полигонын жабу үшін құрылса, ол бүгінде барлық ядролық полигондардың толық тоқтатылуы үшін күресетін халықаралық ұйымға айналды. Біздің идеялық достарымыз Францияда, АҚШ-та, Жапонияда, Ресейде, Қытайда, Германияда жан-жақты жұмыс істеп жатыр, -дей келіп, І.Көбенов мырза қазіргі атқарып жатқан жұмыстары туралы айтып берді.
Қазақстан кезінде бүкіл аумағы әскери полигонға айналған бірден-бір ел болған еді. Тек Семей полигонында ғана емес, ядролық сынақтар Ақтөбенің Байғанин ауданында, Атыраудың Азғыр ауданында, Батыс Қазақстанның Тайсойған, Нарын өңірлерінде де болып жатты. Ал, Арал теңізіндегі Барсакелмес аралы бактериологиялық лабораторияға айналды. Тіпті, түкпірдегі Маңғыстаудың Үстіртінде де 3 ядролық сынақ өткізілді. Сондықтан Қазақстанның жартысынан астамы бүгінде экологиялық апат аймағына жатады. «Невада-Семейдің» бүгінгі жұмысы – осы аймақтардағы халықтың, әсіресе, әскери полигондардан тікелей зардап шеккендер мен оларда әскери қызмет еткендердің әлеуметтік қорғау шараларымен толық қамтамасыз ету.
-Қазір жұмысымыз Үкімет тарапынан қолдау тауып отыр. Алла қаласа, көп ұзамай Семей полигонының жабылуының 20 жылдығына арналған Үкімет қаулысы шықпақ. Әлеуметтік қорғау мен қолдаудың жан-жақты бағдарламасы сол қаулыда көрініс табады деп күтіп отырмыз. Бұл қаулының жасақталуына қозғалыс көп еңбек сіңірді. Одан басқа да ауқымды шаралардың жүзеге асуына мұрындық болудамыз. Басқа өңірлерді айтпағанда, Ақтөбе облысының Байғанин ауданында және Батыс Қазақстан облысының Тайсойған өңірінде 2 қабатты типтік ауруханалардың, Атыраудың Ойыл ауданында сауықтыру орталығының салынуына ықпал еттік. Ақтөбе облысында Семей полигонында қызмет еткендердің бәрі коммуналдық төлемдерден босатылды, деді ғалым.
Қозғалыс бүгінгі таңда тек әскери полигондардан зардап шеккендерді ғана емес, жалпы экологиялық ахуалдың шиеленісу проблемаларын назарда ұстап келе жатқан көрінеді. Жаңа айтып өткен халықаралық конференцияда Каспий аймағының экологиясы да біраз сөз болыпты. Олжас Сүлейменовпен қатар, белгілі эколог Мэлс Елеусізов, сенатор Ғани Қасымов сөз алып, Каспий өңірінің экологиялық ахуалы туралы ашық айтып, құнды ұсыныстар жасапты. Осы жағын айта келіп, ғалым сөз болып жүрген Ақтау АЭС-і жайлы пікірін де білдірді.
-Мен атом қуатының бейбіт мақсатта қолданылуын жақтаймын. Бірақ, Ақтау АЭС-ін салу туралы пікір әлі пісіп-жетілмеген деп санаймын. Мәселенің тек экономикалық жағын ғана емес, экологиялық, әлеуметтік, демографиялық жағын да жақсылап саралау керек. Оның үстіне, электр энергиясын алудың басқа да тиімді, қауіпсіз жолдары аз емес, оларды да ұмытпай, зерттеу керек. Бізден әлденеше есе қуатты, өнеркәсібі жақсы дамыған Германия, Дания сынды мемлекеттер, Скандинавия елдері Күн және жел энергетикасын дамытуға барынша күш салып жатыр. Демек, жақын болашақта, оларды өндірістік мақсатта қолдануға әбден болады деп санаймын. Сондықтан, Ақтауда АЭС салу мәселесін әлі де зерттеңкіреу керек.
«Арман» жастар орталығында өткен конференцияда да бұл мәселелер қызу талқыға түсті. Оған қатысқан студенттер Қазақстанда Атом энергетикасы туралы заң барын білмейтіндігін айтып, АЭС салу мәселесінде беймәлім жәйттардың баршылық екендігін сөз қылса, кәсіпкер, Ақтау қалалық мәслихатының депутаты Ықылас Көшербай, жұртшылық өкілі Айса Үмбетов, «Арман» жастар орталығының жетекшісі Нұрбек Қарасаев, басқа да қатысушылар халықтың экологиялық сауаттылығы төмендігін айта келіп, мемлекеттік органдар тарапынан экологияға қатысы бар барша мәселелерде ашықтық пен жариялылықтың аздығын сынға алды. Сондай-ақ, өндірісті энергетикамен қамтамасыз етудің басқа жолдары барлығына дәлелдер келтіріліп, АЭС салу мәселесін әлі де зерттеу керек деген ғалым пікіріне қосылатындықтарын білдірді.
-1992-жылы Олжас Сүлеймновтың «Полигон» фильмі алғаш рет Маңғыстау халқына көрсетіліп, оны марқұм Сайын Шапағатов пен қозғалысымыздың вице-президенті Бақытжан Әділов ұйымдастырған болатын. Кейіннен ол фильм Мемлекеттік сыйлық алды. Ақпан айында фильмді Маңғыстауға тағы алып келмекпіз. Одан басқа да бірқатар шаралар жоспарда бар, бірақ, алдын-ала жария қылмай отырмыз. Сіздің газетіңіз арқылы барша маңғыстаулықтарға, соның ішінде әскери полгондарда қызмет еткендерге деген ерекше құрметімізді білдіре келіп, біз олардың тұрмысы мен денсаулығын жақсарту үшін барлық қажыр-қайратымызды, білігіміз бен беделімізді жұмсап келе жатқанымызды, алда да осылай жалғаса беретіндігін айтқым келіп отыр, -деп қоштасты бізбен Ізімғали Көбегенов.

Айсағали ҚЫДЫР.

ТАБИҒАТТЫҢ ЖАНЫ ТЫРНАҒЫНЫҢ ҰШЫНДА ТҰР ЕКЕН...

Сейсенбі күні біздің облыста өткізілген тағы бір мониторингтің нәтижелерімен таныстық. Бұл жолы үш жылға шақталған Каспий қайраңы мен жағалауына аэроғарыштық технологиялар көмегімен жүргізіліп жатқан мемлекеттік экологиялық мониторингтің 2-кезеңінің қорытындылары талқыға салынды. Оны Қазақстан Қолданбалы экология агенттігінің ғалымдары Асқар Алмаханов пен Валерий Светлаков ортаға салды.
Агенттік ғалымдары бұл мониторингті екі жыл қатарынан жүргізіп келеді екен. Әлі бір жылы бар, бірақ, негізгі жәй қазірдің өзінде белгілі болып қалғанға ұқсайды. Ол жәй – Маңғыстау табиғатының жаны тырнағының ұшында тұрғандығы.
Сөзіміз жалаң болмас үшін бірталай дәлел келтіре кетейік. Су астында қалған немесе тастап кетілген мұнай ұңғылары залалсыздандырылуда деп қаншама рет айтылғанымен олар табиғатқа зиянын тигізіп жатыр. Мысалы, Қаражанбастағы 132-ұңғының айналасындағы мұнай қалдықтары шыдауға боларлық шектен 118 есе асып тұр. Осы сияқты жағдай 121-, 1000-, 1001-, 1002-ұңғылардың төңірегінде де бар. Комсомольск кенорнындағы 2,3,4,8,11,12,14,18-ұңғылардың төңірегіндегі топырақ ауыр металлдар ионымен ластанған, ал мұнаймен ластануы 14-ұңғы айналасында шыдауға боларлық шектен 169 есе артық. Жалпы, Қаражанбастағы су астында қалған ұңғыларды жақсылап жабуды жедел қолға алып, талапқа сай атқарып шықпаса, олардың табиғатқа тигізер зияны күн өткен сайын көбейе түспек. Осы кенорнының айналасындағы қамыс жыл құстарының қонақтап, балапан өргізер мекені екен. Ал, ол қамыстың түбі шылқып жатқан мұнай екендігін мониторинг кезінде түсірілген суреттен көріп, жағамызды ұстадық. Солтүстік Бозашыда 19-ұңғы айналасының топырағы мұнаймен ШБШ-тен 358(!) есе артық былғаныпты. Осындай көріністер барлық дерлік кеніштерде бар.
Өкінішке орай, құрылықтағы төгілген мұнайдың жер асты суларына әсері әлі зерттелмей жатыр. Қаламқас, Қаражанбас, Арман, Комсомольск кеніштерінің бәрі де теңіз жағасында, оның әсері теңіз суына тиіп жатқандығында сөз жоқ, алайда, бұл да арнайы зерттелуі керек еді. Жалпы, ғалымдардың пікірінше, гидрогеологиялық мониторинг жүргізілуі керек-ақ.
Газды ауаға жағып жіберуге тыйым салынса да ол тыйылатын емес. Мониторинг жүргізілген уақытта 282 газ шырағы байқалса, бұл жөнінен Қарақұдық, Өзен, Қаламқас кеніштері алдына жан салмай тұр.
Түпқараған аймағы мен Баутино портының, Дархан құрылымының сулары фенолмен ластанған. Дархан, Қаламқас, Жемчужины құрылымдары мен Баутино портының суларының мұнаймен ластануы шыдауға боларлық шектен бірнеше есе, Жемчужиныда 6,2 есе жоғары тұр. Баутин айлағында суға төгілген мұнай ғарыштан түсірілген суретте де анық байқалып тұр. Теңіздің қазақстандық бөлігінің барлық аумағы дерлік ауыр металлдармен, әсіресе, хром, сынап, қорғасын, кадмий сынды элементтермен қатты ластанған. Судағы ауыр металлдардың мөлшері кей жерлерде шыдауға боларлық шектен 340 есе артық.
Судың мұнай қалдықтарымен және ауыр металлдармен ластануы жағынан дәстүрлі кеме жолдары (шыдауға боларлық шектен 186 есе жоғары), Қаламқас (149 есе), Түпқараған (148 есе), Құрманғазы құрылымы (141 есе) қатты алаңдауға негіз болады.
Екі жылдың ішінде 15 рет суға мұнай төгілген фактісі анықталыпты. Оның жетеуі Ақтау портының аумағында, төртеуі Құлалы-Төленді аралдарының аумағында. Естеріңізге сала кетейік, Құлалы-Төленді аралдарының айналасы балық пен итбалықтың өсіп өнетін, табиғи қорық іспеттес аймақ болатын. Ракушечное кенішінің айналасындағы су құрамындағы зиянды қалдықтардың мөлшері биылғы көктем мен күздің арасында 10 есе көбейіп кетіпті.
Құрманғазы құрылымының, Баутин портының, Түпқараған айналасының суларында өлген балықтар жиі кездеседі. Қаражанбас, Арман, Доңға кеніштеріндегі өсімдіктер дүниесі техногендік өзгерістерге ұшырап жатса, барлық мониторинг жүргізілген аймақта балық пен итбалықтың және су құстарының азайып бара жатқаны анықталып отыр.
Оқырман ұмытпаған болар, теңіз қайраңын игереміз, мұнай аламыз деп келген компаниялар түгелдей қоғамдық тыңдаулар ұйымдастырып, халыққа да, Үкіметке де «қоршаған ортаны қатаң сақтаймыз, қалдықтардың нөлдік деңгейі принципін ұстанамыз, теңізге бір тамшы да мұнай тамбайды, балықтарды үркітпейміз, суды лайламаймыз, үйтпейміз, бүйтпейміз» деп, уәдені үйіп-төгеді. Ал, сол уәденің қалай орындалатынын енді көріп отырмыз.
Бұл жәйлар екі жыл ішінде жерден, судан алынған 18 мыңның үстінде сынақ үлгісінен және RADARSAT ғарыштық аппаратынан түсірілген мыңдаған суретті зерттеуден анықталып отыр.
Қоғамдық тыңдауда басқа да біраз жайлар айтылып, деректер, дәлелдер келтірді. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні – Маңғыстау табиғатының жаны тырнағының ұшында тұрғандығы еді.
-Мониторинг әлі бір жыл жүргізіледі. Соның нәтижесінде біз облыстық әкімдікке, Қоршаған ортаны қорғау министрлігіне, басқа да құзырлы орындарға өз ұсынысымызды айтатын боламыз. Бірақ, Маңғыстаудың табиғаты ендігі жерде осыншама техногендік ауыртпалықты көтере алмайтыны қазірдің өзінде белгілі болып отыр. Сондықтан, біздің мониторинг бар, басқа да ғалымдардың жүргізіп жатқан мониторингтер бар, солардың нәтижесін күтіп отырмай, күні бүгін қатаң да шұғыл шаралар алу қажет. Ол қандай шаралар – оны құзырлы органдар жақсы біледі, -деді бізге берген сұхбатында Асқар Алмаханов мырза.
Біз бұрын газетімізде Маңғыстаудың суы мен топырағын, ауасын, өсімдіктер және жануарлар дүниесін қатаң бақылауда ұстап тұратын дәрежесі биік, сөзі өтімді ғылыми-зерттеу институты болмаса кешенді зертхана құру керектігін бірнеше рет жазған болатынбыз. Сол пікірімізді тағы қайталаймыз.

Айсағали ҚЫДЫР.

РЕСУРСТАР ОРТАЛЫҒЫН ҚҰРА АЛСАҚ... Маңғыстау көкөніспен өзін-өзі толық қамтамасыз ете алады!

Нұрсәуле Жайынбаева – елге белгілі жаңашыл, іскер қыз-келіншектердің бірі. Қазір «Агророст» қоғамдық ұйымына жетекшілік етіп жүр. Ол ұйымның мақсаты – жергілікті көкөніс өсірумен шұғылданатын фермерлерге теороиялық және практикалық көмек көрсету, олардың бәсекелестік қабілетін өсіру жолдарын іс жүзіне асыру екен. Өркениетті елдерде қолданылып, жақсы нәтиже берген, тиімділігін дәлелдеген жаңа технологияларды біздің аймағымызға әкелудің көшбасында тұрған Нұрсәуле осы жолдағы қиындыққа толы күресін жалғастыруда екен. Ол жайында Нұрсәулемен сұхбаттаса отырып білдік.

-Нұрсәуле, біз 2005-жылы, осы уақытта кездесіп, Маңғыстауда көкөніс шаруашылығын өркендету проблемаларын сөз еткен болатынбыз. Сіз тамшылап суару әдісін қолдану – біздің жағдайымызда бірден бір тиімді әдіс екенін айттыңыз. Израильге барып, осы технологиямен жақын танысқаныңызды, енді форум өткізіп, сол әдісті кеңінен енгізу жағын қолға алатыныңызды білдік. Содан бері үш жыл өтіпті. Көздеген мақсаттарыңызға жеттіңіз бе?

-Қол жеткен де, жетпеген де нәрселер бар. Форум өткіздік. Былтыр 15 адамды Волгоград қаласында 25 күн оқытып, жаңа технологияны үйреттік. Теплица салып, онда көкөніс өсірудің тың, соны әдістерін қолданудамыз. Айтпақшы, сол 2006-жылы-ақ Волгоград қаласына барып, бір тамшылап суару линиясын сатып әкеліп, Ақтаудың іргесінде жалға алған жерге орнаттық...

-Неге жалға алған жерге? Өзіңіздің егістік жеріңіз бар емес пе?

-Бар. Ол қаладан 60 шақырымдай жерде. Жаңа технологиямен танысқысы келетін адам жер шалғайлығын қиынсынып, кегежесі кейін тартып қалмасын деп, осыған да бардым... Сонымен сол жалға алған жерде тамшылап суару әдісін қолданып, гектарынан 100 тоннадан астам қияр алдық. Біздің облыс жағдайында ол 20-30 тонна төңірегінде болады, тіпті, керемет бағып-күткен жағдайда 50 тоннадан аспайтын. Оның үстіне, біз суды 2-2,5 есе аз жұмсадық. Осыны көргісі келетін адамдардың бәріне де көрсеттік, мамандар, фермерлер келді, тиімділігін, артықшылығын көрді. Осыдан кейін осы технологияны қолданғысы келетіндер қатары өсті. «Маңғыстауагросервис» мекемесі бүгінде алғысы келетін адамдарға әкеліп беріп отыр.

-Демек, сіздің бастамаңыз қолдау тапты. Қазір қалай, осы технология Маңғыстауды жерсініп кетті деп айтуға бола ма?

-Өкінішке қарай, жоқ. Әлі де бұрынғы дихандар әдісін қолданудан асып кете алмай жатырмыз. Біздің фермерлердің көпшілігі алысты болжап, болашақ үшін жұмыс істеуге құлықсыздау. Іздену, талпыну жоқ. Тамшылатып суару – оп-оңай технология емес. Қондырғыны әкеліп құрып тастасаң болды, тамшылатып суара береді, бақша өсе береді деген балалық түсінікке орын жоқ. Жұрт оның техникалық бабын жасауды машақат көреді. Мысалы, «Қарағантүбек» шаруашылығы осындай желіні алуын алды, бірақ әлі пайдаланған да жоқ. Көп жерде пайдаланғанымен, істен шығарып алып жатыр. Сөйтіп, іс өрістеп кете алмай отыр.

-Күрделі технология, машақаты көп болса, ол өзін-өзі ақтай ма? Фермерлер алуын алғанмен пайдалана алмаса, қыруар шығынға қалады. Ендеше осындай технологияға ұрынып не қажеті бар?

-Міне, Сіз де бүгінгі күннің ауқымынан шыға алмай қалдыңыз. Айсағали, қазір нарықтың заманы, кімнің өнімі сапалы болса, сол өтімді болады. Сол сапалы өнімді басқаларға қарағанда арзандау сатсаң, тіпті керемет. Ал, арзанға сату үшін оған аз шығын жұмсалуы керек. Оның үстіне, ол өндірген өнімің экологиялық жағынан таза болса, оны сату аумағын кеңейте, тіпті шетелдік компанияларға сата аласыз. Табыс осылайша келеді. Жаңа тамшылап суару арқылы өнім өндіру көлемін дәстүрлі әдіспен өсіргендегіден 3-3,5 есе арттырғанымызды, сөйте тұрып оған жұмсалған суды бірнеше есе азайтқанымызды айттым. Айтпай кеткенім – ол өнім экологиялық жағынан өте таза болатын, өйткені біз оған химиялық тыңайтқыш қолданғанымыз жоқ. Енді ойлап қараңыз, бізде егін шаруашылығымен айналысатын 70-80 фермер бар, егер осылар өнім өндіруді екі-екі жарым есе арттырса, жеміс-жидекті шеттен тасыр ма едік. Қазір біздің ақшамыз теңіз асып Қап тауына немесе Үстірт асып өзбек, тәжіктерге кетіп жатыр. Бәрін өзіміз өсірсек, ақша өз елімізде қалады, экономикаға қуат береді. Ертең, біздің еліміз Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болса, қазіргі әдіспен біздің фермерлеріміз күн көре алмайды. Өйткені, біздің тонналап су құйып өсірген аз өніміміз қымбатқа шығады да шетелдік өніммен бәсекеге түсе алмайды. Қазірдің өзінде өзбектер мен әзірбайжандар базарды жауалап болды.

-Сонда қайтеміз? Технология күрделі, машақаты көп, қолдана алмаймыз. Кезіндегісін кезінде көрерміз деп, жүре береміз дағы?

-«Еріншектің ертеңі бітпес» дегеннің сөзін айтып отырсыз, Айсеке. Бүйтіп бір жыл жүрерміз, екі жыл жүрерміз. Ол уақытта басқалар ілгері дами береді дағы, біздің қымбат та азғантай өнімімізді саудадан тіпті ысырып шығарып тастайды. Сол ма бізге керегі?
Айталық, біз құрылысқа қажет деп қарайған жапон техникасын алдық. Техника күрделі, қымбат. Ол тұрып қалмасын деп, оған сервистік қызмет көрсетудің қамын жасамаймыз ба? Сүйтіп күтіп-баптаудың нәтижесінде қымбат техника өз құнын ақтап, пайда түсіреді.
Біз де солай істеуіміз керек. Яғни, Ресурстар орталығын құруымыз керек.
Айсағали, көкөніс өсірген адам – бала өсірген анадай. Көкөніс те ауырады, оның да бабын табу керек, ашықтырмау, шөлдетпеу керек, тамағы құнарлы, нәрлі болуы керек. Бұл жағын маман агроном болмаса, екінің бірі біле бермейді. Тұқым саралау деген бар. Жақсы өнім алу үшін жақсы тұқым керек, оны алдын-ала зерттеп, ауруларын алып тастап, өңдеп, рассада дайындау керек. Ол өсіп келе жатқанда әртүрлі зиянкестерден сақтау керек. Жер құнарын жоғалтпау, келесі жылғы егінге дайындау, топырақ эрозиясы деген проблемалар толып жатыр. Осының бәрі аз шаруа емес, фермерлердің оған шамасы келе бермейді, біліктілік те жетіспейді. Бұл машақаттың бәрін Ресурстық орталық көтерер еді.
Енді тамшылатып суару желілеріне келейік. Оның күрделі технология екендігін айттық. Ол суды әр өсімдіктің түбіне ғана, қажетінше беріп отырады. Осыдан келіп, су қажетсіз жерге (мысалы, арықтың бойына) рәсуа болмайды, әрі буланып кетпейді. Өсімдік түбінің топырағы қатып қалмайды, демек, ауа өткізу қабілетін жоғалтпайды. Арамшөптерге су бармайды, сондықтан олардың өсуіне қолайсыз жағдай туады. Тыңайтқыштар судың құрамындағы ерітінді күйінде беріледі. Бірақ, бұл су тұрбалардың бойымен баратынын, бірнеше сүзгілерден өтетіндігін, суды шақтап беріп тұратын қондырғылар – эмиттерлер болатынын, осылардың бәріне уақтылы күтім жасап, ортофосфорлы қышқылмен тазалап тұру қажеттігін ұмытпау керек. Кейбір нәрсенің істен шығатыны бар, оны дер кезінде оңдап, қажет болса ауыстыру керек. Әртүрлі өсімдікке әртүрлі мөлшерде тыңайтқыш қажет, мысалы, израилдік желілер суға еріген органикалық (химиялық емес) тыңайтқыштарды беріп отырады, ондай препараттар мен білетінде тек Израильде дайындалады. Оларды әкеліп, жеткізіп беру керек. Міне, бұлар – Ресурстық орталықтың негізгі де басты жұмысы болар еді. Яғни, Ресурстық орталық – фермерлерге теориялық, практикалық, әдіскерлік, агротехникалық, гидротехникалық, селекциялық жұмыстың кең ауқымын көрсететін кешен болады. Сонда біз тамшылатып суару технологиясының Маңғыстауда кеңінен, жаппай қолданылуына жете аламыз. Бұл – Маңғыстау өз халқын арзан, сапалы, экологиялық таза өніммен толық қамтамасыз ететін болады, ақшаның шетел асып кетуінің бір жолы жабылады деген сөз. Бұның ар жағында халық денсаулығы, экология деген мәселелер тұр.

-Бұл қызмет әншиін көрсетілмесе керек...

-Біз өзімізбен шартқа отырған фермерлердің өндірген өнімінің 2-3 пайызына да риза болар едік. Есесіне, фермерлер қыруар пайдаға қалар еді.

-Нұрсәуле, Сіздің осы шаруаны айналдырғаныңызға 15 жыл болған екен. Мақсатыңызды мен жақсы түсінемін. Алайда, жұмысыңыз бірден өрге басып кете алмай жатқанға ұқсайды. Неден қиындық көріп жүрсіз, әлде, қолдаушыңыз аз ба?

-Мен осы технологияны өзім ғана біліп, өзім ғана қолданып, тыныш жүре берсем, пайдаға қарық болар едім. Алайда, кезінде үріп ішіп, шайқап төгіп, шылқыған бай болғандардың сол байлықтың рахатын көріп жатқанын көрген емеспін. Ешкім байлықты ана дүниеге алып кете алмайды. Мен үшін қызығы – елмен бірге өркендеп, елмен бірге ризықты болған. Менің тәжірибемді басқалар үйреніп, ел-жұртты, балаларды өзіміздің сапалы, құнарлы, таза жеміс-жидекпен қарық қылып жатса, әріптес фермерлер менің арқамда шетелдіктермен иықтары тең тұрып сөйлесе алатындай дәрежеге жетсе, өмірден алар ләззатым сол.
Қолдаушы дегенде, кезінде хат жазып, айтқанымды дәлелдеп бармаған кеңсем жоқ. Түсініп, қол ұшын берген, менімен бірге қиналып, менімен бірге қуанған бір адам – Аджип ҚКО компаниясының қызметкері Дариға Кәрімқызы. Мың болғыр, сол кісі көмектесіп, компания қаражат бөлмегенде қазір істеген шаруаларымның бірде бірі бітпейтін шығар.
Қоғамдық ұйым болғасын, аты айтып тұр, қоғам үшін еңбек етудеміз. Ісіміз оңға басса, оның пайдасын алдымен фермерлер, сол арқылы халық көреді. Сондықтан, облыстың мемлекеттік орындарынан көмек, қолдау күтеміз, бірақ, көңіл толарлықтай ештеме сезіліп жатқан да жоқ. Өкінішті-ақ.
Әлі де жалығар емеспін. Алматыдағы, Волгоградтағы, Израилдегі ғалымдармен тығыз байланыстамын, ақыл-кеңестерін алып, қылт еткен жаңалықты қалт жібермей, өзімді өзім қайрап келемін. Қазір, Сайын ауылының жанында теплица салмақ ойдамын. Жергілікті балаларды баулып, оқытып, көрсетіп, маман етіп тәрбиелеп шығарғым келеді. Сол теплицаны қазіргі заманғы бизнестің үлгісіндей етіп, елге, жұртқа көрсеткім келеді, сабақ болсын, ұмтылсын деймін. Маңғыстау үшін тың бағыт – тоған салып, балық өсіруді қолға алмақпын. Атырауға жол жүрейін деп отырмын, онда осы кәсіптің қыр-сырын үйренуім керек боп тұр. Басқа да жобалар бар, бірақ, қаражат тапшылығы сезіліп тұр. Үміт бар, күресудемін ғой. Бірақ, сәтсіздіктер, түсінбеушіліктер шаршататын шығар.

-Әрине, Нұрсәуле, адамды шаршататын еңбек емес, сол еңбегіңді бағаламау ғой. Сіз қайратты адамсыз, мойымауыңызды тілеймін. Менің ойымша, Сіз айтқан Ресурстар орталығын құра алсақ, ол бүкіл Қазақстанға үлгі болар еді деп ойлаймын.

-Ол біздегі көкөніс шаруашылығын жаңа әлемдік стандартқа сай етер еді, саланы қазіргі заманның талабына сай етуге мүмкіндік берер еді. Сол арқылы бүкіл ауыл шаруашылығын жаңа деңгейге көтерудің үлгісін көрсетер едік. Оны құрмасақ – біз ілгері дами алмаймыз, барлық жаңашылдық ұмтылыс тұншыға беретін болады. Өкінішке орай, оны құруға менің қаражатым жоқ, бұл ең алдымен облысқа, халыққа керек дүние екендігін түсініп, облыстың тізгінін ұстап отырған адамдар көмегінен дәметеміз...

Айсағали ҚЫДЫР.

ҚҰМҒА ҚҰРЫҚ САЛУ – ҚҰНТ БОЛСА ҚИЫН ЕМЕС

Мамандардың пікірінше, соңғы 30 жылдың ішінде Маңғыстаудағы құмды аумақтардың көлемі 15-20 пайызға өсіп кетіпті. Бұл елге де, экономикаға да аса көп қиындықтар келтіріп тұр. Бұрын құм қаупі төніп тұрған тек Сенек еді, енді Үштаған, Тұщықұдық, Шебір ауылдары да оның қатарына кіріпті. Осындай көшпелі құмның жолында қалған ауылдар Бейнеу ауданында да баршылық көрінеді.
Көшпелі құмдар тек ауылдарды емес, жолдарды, құбырларды, коммуникациялық желілерді де жұта бастапты. Демек, оған қарсы жасақ құрып, қарсы тұратын уақыттың жеткені. Алматыдағы «Жағырапия» институты директорының орынбасары, жағырапия ғылымдарының докторы Фарида Жиеншеқызы Ақиянова ханыммен арадағы шағын әңгімеде осы мәселе талқыға түскен еді.

-Фарида Жиеншеқызы, Маңғыстаудағы көшпелі құмдардың табиғатын жақсы білетін көрінесіз. Біраз зерттегеніңіз көрініп тұр...

-Маңғыстаумен таныстығым 1971-жылы, студент кезімнен бастау алды. Сол жылы Астраханнан қазіргі Құрыққа дейін теңіз жағасымен жүріп өткен едік. Содан бастап көшпелі құмдардың табиғатын зерттеумен келемін. Ал соңғы уақыттардағы жұмыстарым түгелдей Маңғыстауға байланысты. Сенекте жұмыс істедік, Үштағанда...

-Маңғыстаудағы құмды алаптардың көлемінің өсуіне не себеп? Онымен күрестегі ең тиімді тәсіл деп нені айтар едіңіз?

-Экономиканың дамуы. Маңғыстауда қашаннан құрғақшылық пен су өзара тең баланста тұрған. Өндірістің өсуі жер асты суларының орасан көп мөлшерде сорылып алуына әсер етті де, ол азая бастады, сөйтіп баланс – тепе-теңдік бұзылды. Құмды алаптардың аумағының өсуі, олардың жылжу жылдамдығының артуы осының салдары.
Оған қарсы тұру үшін табиғаттың өзінің әдісі бар, ол – жасыл желек. Жер асты су қорларының кемуі және жергілікті халықтың бұталарды отынға шауып құртуы көп жерлерде ертеден өсіп тұрған бұталы алқаптардың жойылып кетуіне әкеп соқтырды, соның салдарынан құмды бекітіп, ұстап тұратын тамырлар жүйесі жойылды. Құмның жылжу жылдамдығының артуына себеп осы. Табиғатта о баста бәрі де өзара тепе-теңдікте тұрады, бірімен бірі тығыз байланысты. Тепе-теңдік бұзылса, табиғи апаттар бастау алады. Көшпелі құм – осындай табиғи апаттардың бірі.

-Сенектік үстінен төніп келіп қалған құмды тоқтату үшін сексеуіл егу сонау 80-жылдардың ортасында, тоқсаныншы жылдардың аяқ кезінде қолға алынып көргені еске түсіп отыр. Осыдан нәтиже шықпаған сияқты ғой?

-«Мен бірдеме істеп жатырмын» деп халыққа жар салу үшін аз-мұз шаруа жасап, артынан тастап кетсе, әрине, еш нәтиже шықпайды. Сексеуіл ектің бе, оның аумағын жылдан-жылға ұлғайта беру керек, оны мал мен адам отап кетпеу үшін қоршау керек, бағып-күтіп, жағдайын жасау керек. Ол үшін онымен тұрақты түрде айналысып тұратын мекеме болуы керек. Біз Сенекті құмнан қорғау жұмысының жобасын 2003-жылы жасадық та, 2004-жылы бастадық. Сенек-1,-2,-3, Түйесу-1,-2,-3 деген жалпы аумағы 300 гектар болатын алты алаңды қоршап, түрлі бұталар ектік. Ол бұталардың бәрі Маңғыстаудың өз өсімдіктері – жаңағы айтқан сексеуіл, жыңғыл, жүзген, жусан, қарағаш сияқтылар. Сөз арасында айта кетейік, жаңалық ойлап шығарудың қажеті жоқ, құмды жерде өсетін өсімдіктердің бәрінің де тамыр жүйесі ұзын, берік келеді, міне солардан артық құм тоқтатқыш жоқ. Қазір Сенек басында «Жасыл әлем» атты коммуналдық кәсіпорын құрылып, ондағы жұмыстарды жалғастыруда. Оны өзіміздің қасымызда болып тәжірибе жинаған жас ғалым Әділет Қарашбай басқарып отыр.
Үштағанда да 262 гектар жерді қоршап, жаңағы айтқандай бұталар егілді. Ол бұталар әлі өсіп жетілмей тұрып құм астында қалмауы үшін айналасының топырағын қатты тау жыныстарымен бекіттік. Осының бәрі жергілікті тұрғындардың күшімен, біздің ғалымдардың жетекшілігімен істелді. Жергілікті қариялардың айтуынша, ертеректе бұл жерде сексеуіл, жыңғыл, жүзген сияқтылар көп өскен екен. Олар қалай құртылды, құмға солай жан бітіпті.
Тұқымдарды өзіміз жинадық, Ақтөбе облысының Шалқар қаласында тұқым шаруашылығы бар, содан алдырдық. Әйтеуір жұмысымызды тоқтатпадық. Келесі жылы тағы келеміз. Жалпы, Маңғыстауда бізді күтіп тұрған жұмыс көп, қазір көшпелі құм экономиканың қай саласына да қауіп төндіре бастады.

-Ендеше, ондау қауіпке қарсы тұру үшін кеңінен майдан ашу қажет болды ғой?

-Экология ғылыми-зерттеу нститутын құру керек деген сөздер айтылып жатыр ғой. Дұрыс қой. Бірақ, біз алдымен Сенекте жұмыс істеп тұрған «Жасыл әлем» мекемесін барынша дамытуымыз керек. Биыл облыс әкімі Қырымбек Көшербаев Сенекке барғанда Әділетпен кездесті, көп жайлар ортаға салынды. Осы мекеменің құрылуы облыс әкімінің проблеманы жақсы түсінгендігінің, қолдауының белгісі дер едім. Биыл 18 миллион теңге қаражат бөлініп, автомашина, оргтехника сынды қажетті заттар алында, еңбекақы төленді. 15 адам жұмыс істеп жатыр, жазда бұдан да көбейеді. «Жасыл әлем» бара бара облыстағы құм көшкінімен күресетін бірден-бір мамандандырылған ірі мекеме болады. Сондықтан, оған барынша жағдай жасалып тұрса, біздің ашқан кең майданымыз сол болмақ.

-Демек, құмға құрық салуға болады екен ғой?

-Болады. Тек құнт болсын. Біздің ғалымдарымыз осал емес, бұл проблема бойынша аса көп тәжірибе жинаған Түрікменстан, Өзбекстан ғалымдары да бізбен санасады. Ғылыми тылымыз мықты, тек оны жергілікті жердегі қолдау осал болмауы керек. Мәселе сонда.

Айсағали ҚЫДЫР.

«Көненің көздерінің көбі әлі зерттелмей жатыр...»

Кезінде «қаладан даланы артық көретін орыс бала Андрей» атанып, елге таныла бастаған, бүгінде Қазақстандағы белді де белгілі археологтардың қатарында жүрген Андрей Астафьевпен жыл шымылдығы жабылар қарсаңда кездесіп, біраз әңгімелесіп едім. Андрей қазір өтіп бара жатқан жылда атқарған шаруаларының етек-жеңін жинастырып, қорытындылау қамында екен. Осы төңіректе қозғалған әңгіменің ұзын-ырғасын сұхбат түрінде қағазға түсіріп, оқырмандарымызға ұсынып отырмын.

-Андрей, соңғы жылдары өлкемізде бірқатар археологиялық жаңалықтар ашқаныңды ел біліп отыр. Үлкенқұдық, Қосқұдық, Қызылқала сияқты нысандар кезінде ғылыми сенсация болғаны есімізде. Биыл ел елең етер не таптың?

-Біз сенсация қумаймыз ғой. Сырттай қарағанға іш пыстырар, жалықтырар жұмыспен жүріп жатырмыз. Әр нысанды бірнеше жылдап зерттейміз, құмын електен өткізіп, тарихын ойша екшелеп, том-том кітаптарды ақтарып, сөткелеп ұйықтамай жүріп ашқан жаңалығымыз басқаларға бара сала дүр еткізіп аша салған қамбадай болатын шығар.
Биыл үш жоба бойынша жұмыс істедік. Біріншісі – Тұщықұдық маңайындағы «Көкімбет» мазарын реставрация алдындағы зерттеуден өткіздік. Түсінікті болу үшін айта кетейік, көненің көзі, тарихтың сөзі боп бабалардан мұраға қалған ескерткіштерді қалпына келтірместен бұрын біз зерттейміз. Мысалы, «Көкімбет» кесенесінде кім жатқанын, ол қай дәуірдің ескерткіші екенін, қандай оқиғаға қатысты осындай кесене тұрғызылғанын шама келгенше анықтауымыз керек. Әрине, бәрін көзбен көргендей қылып текшелеп айтып беру мүмкін емес. Біз «Көкімбет» кесенесінің 14-ғасырдың ортасында салынғанын анық айта аламыз. Бұл – Алтын Орданың дәуірі. Бір қызығы, кесене Самарқан, Хорезм үлгілерімен күйдірілген кірпіштен тұрғызылған, бұл – Маңғыстау өңіріне тән емес. Бірақ, кей жерлерін таспен өрген, сондықтан оны салған шебер – жергілікті адам, бірақ тапсырыс беруші не сәулетші Орта Азия өкілі деуге мүмкіндік береді. Тағы бір көңіл аударар нәрсе, қабірдегі адамның қасында мал сүйектері жатыр екен, демек, дене салынған сандықтас (саркофаг) ішіне «ол ана дүниеге барғанда азық қылады» деген наныммен мал еті де салынған, бұл мұсылман дәстүрінен тысқары жатыр. Мүрде шамамен 50 жас шамасындағы ер адам, өте белгілі, дәулетті, беделді адамдыкі. Оны әйгілеп тұрған бірнеше айғақ сол жерден табылды. Бұл мазар көлемі жағынан Маңғыстаудағы кесенелердің ішіндегі ең үлкені, сонысымен де ерекшелінеді. Біз кесенеден түсініксіз жазуларды да таптық, шамасы сол адамның жерленген уақытында жазылған сияқты. Ол одан әрі зерттеуге жіберілді. Бұл жерде антрополог ғалымдардың білімі мен тәжірибесін қажет ететін жұмыс баршылық.
Екінші жоба – Шақпақ ата жобасы. Облыстық әкімшілік осы тарихи ескерткішті ЮНЕСКОның (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization – Біріккен Ұлттардың Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі Ұйымы) Бүкіләлемдік тарихи мұралар тізіміне ендіруді ұсынып отыр. Ол үшін ол ескерткіш жан-жақты зерттеліп, мәні мен мазмұны, маңызы құжаттармен дәлелденуі керек. Жақында осы мәселе өзек болған үлкен ғылыми экспедиция бірқатар жұмыс істеп кетті. Алматыдан, Астанадан мықты-мықты ғалымдар келді, біз де болдық. Әлі де біраз шаруа істелуі керек, әзірше біліп отырғанымыз – 14- ғасырға жататын бұл жер асты мешіті кемі екі рет қайта салынған. Екі өзгертудің арасында кемінде 100 жылдай уақыт өткен.
Бір айта кетер жәйт – жер асты мешіттері тек Маңғыстауға ғана тән үрдіс. Басқа жерден мұндайды кездестірмейсіз. Бұған не себеп, ол жағын әзірше айта алмаймыз. Мүмкін, суфизм іліміне сай, шәкірт басқаға көңіл аудармай, өзінің рухани түйсігінің жоғары деңгейіне жетіп, ерекше қасиетке ие болу үшін қырық күн бойы сыртқы дүниеден оқшаулап ұстап, оқыту ниетімен салынған шығар? Әлде, 63 жасқа жетіп дүниеден озған пайғамбардан ұзақ жасамаймын деп, ақ кебін киіп, жер астына түсіп, қалған өмірін құдайға құлшылықпен өткізген Қожа Ахмет Яссауидің жолын қуушылар салды ма? Бүгін бұл сұраққа нақты жауап беру қиын, ол менің мақсатым да емес, өйткені, осы мәселемен айналысатын білікті ғалымдар бар, олар өз топшылауларын айта жатар. Осы экспедиция кезінде ғалымдар өзара ашық пікір алысып отырды, кейде қызу-қызу айтыстар да болып жатты, өте тосын, қызықты ойлар айтылды. Осы талқылаулар түптің түбінде Шақпақ ата жер асты мешітінің пайда болу сырын ашып береді деп сенемін.

-Жергілікті адамдардан «Андрей «Ақшора» ескерткішін зерттеп жүр» дегенді естіп едім. Ақшора – Белтұран хикаясын естіген боларсың? Сол аңызға куә боларлық бірдеме табылды ма?

-Айсағали, мен аңыздың ізін қуып жүргенім жоқ қой. Рас, аңызды естідім, «Ақшора» кесенесіндегі алты мүрденің бірі әйел адам екендігі де рас. Бұл ескерткіш те «Шақпақ ата» кесенесімен замандас. Дәлірек айтқанда, 1455-жылдар шамасында пайда болған. Алайда, аңыз бен тарих бірімен бірі көп қабыса бермейтіні бар. Мысалы, Шерқаланы алайық. Аңыз бойынша, онда адайлар мен түрікмендердің соғысы жайлы айтылады. Ал, археологиялық деректер ондағы шайқастың одан көп бұрын, оғыздар мен селжүктердің заманында болғанын айтып тұр. Демек біз бұл аңыздың сонау оғыздардың не селжүктердің сол заманда Маңғыстау жеріне жиі-жиі шапқыншылық жасап тұрған хорезмиліктермен соғысын баяндаған деректің күні бүгінге өзгеріп жеткен нұсқасы деп айта алар едік. «Ақшора – Белтұран» аңызының да негізі әріде жатуы мүмкін, тіпті, мазардың ішінде жатқан адамдарға олардың қатысы болмауы да мүмкін.

-Жақсы, үшінші жобаға келейік. Туған қалам – Ақкетікке қатысы бар үлкен шаруамен айналысып жүргеніңді естіп едім.

-Ендеше, сенің туған қалаңның тарихы тым әріде жатқанын біле жүргейсің. Бұрын да айттым ғой, Форт-Шевченконың тарихы сонау монғол шапқыншылығынан бұрын гүрлеген сауда орталығы болған Кетікқаладан бастау алады деп. Кетікқала – соңғы жылдардың археологиялық сенсациясы атанған Қызылқаламен замандас. Екі қаладан да бірімен бірі тамырлас, ұқсас көп айғақтар табылып отыр.
Кетікқала – қазіргі Форт-Шевченко мен Аташ кентінің арасында, бүгінде жанармай құю станциялары орналасқан маңайда, тау етегіне жақын орналасқан. Сол заманда теңіз деңгейі қазіргіден 2 метрдей жоғары болған, демек, теңіз жағалауы Кетікқала тұрған жерге жақын келген. Өте ыңғайлы айлақ болғанға ұқсайды. Жалпы көлемі 15-16 гектар болатын осы қала орнынан біз сол замандағы әзірбайжан, түрікмен ақшаларын таптық, демек Кетікқала өз дәуірінің үлкен порттарының бірі болған. Орта Азияның, қытайдың, парсының керамикалық ыдыстарының сынығы бұл қаланың үлкен керуен жолдарының түйіскен жері, маңызды сауда орталығы болғанын айғақтайды. Керуен сарайдың орны табылды. Бұл қала 14-ғасырдың 2-жартысында Венециядан келген көпес сызған картада бейнеленген екен, ол картада Кетікқала «Мелмеселлаж» деп беріліпті. Бұл «Маңғышлақ» деген сөздің өз тіліне бейімдеп бұрмалаған түрі ме екен деген дүдамал ойға қалып отырмыз.

-Бұл – менің жерлестеріме беймәлім әңгіме екен...

-Оның себебі – мұқиятсыздық. Қаланың орны жойылып барады. 40 пайызы мәңгіге құрып кетті, қалғандарынан бір-ақ күнде айцырылып қалуымыз мүмкін. Кезінде оның қалған кірпіштерін құрылыс салуға бұзып алып кетті, кейін ол жер өндірістік және тұрмыстық қалдықтар төгетін орынға – свалкаға айналды. Одан соң оның бір шетінен құрылысқа қажет құм алып, карьер қылып жіберді. Үстінен электр линиялары өтіп жатыр, айналасы жеке меншікке берілуде. Бұл түрімізбен күні ертең-ақ тарихтың құнды жәдігерінен айырылып қалатын түріміз бар. Ал оны аса пайдалы туристік нысан етуге болар еді...
Тағы бір қызық бар – Форт-Шевченконың аумағындағы ескі қала тек Кетікқала емес, Қорғантас деген де қала бар боп шықты. Қорғантас деп біз 1747-жылы Новопетровск қамалын салған полковник Ломакин сызған картадағы атымен айтып отырмыз. Біз жүргізген қазба жұмыстары орыс қамалы іс жүзінде сол Қорғантастың қорғанын қайталағанын анықтап берді. Яғни, өзінен әлденеше ғасыр бұрын салынған қамалдың планы орыс инженерлерінің көңілінен шыққан. Сол кездердегі әскери жазбаларда Қорғантас жайлы мәліметтер де бар екен. Бірақ Қорғантас одан екі еседей үлкен болған. Жоғарыдан төмен қарай бірнеше террас-баспалдақ тәріздендіріп, алаңқайлар салып, сол алаңқайларға үйлер орналасқан. Құрылыс салудың бұндай тәсілі Маңғыстаудың басқа жерінде жоқ.
Осы Қорғантастан шығатын үлкен керуен жолдың сұлбасы осы күнге дейін бар. Американың NASA ғарыштық қызметінің спутниктен түсірілген суреттерден ол жол анық көрініп тұр.

-Андрей, керуен жолдары демекші... Ана бір жылы осы керуен жолдарымен шындап айналысқым келеді деген едің, ол мақсатыңнан айныған жоқсың ба?

-Айныған жоқпын. Зерттеп жүрмін. Керуен жолдарының жалпы маршруттары, қай жерлермен жүретіні маған белгілі. Бірақ, білек сыбана кірісіп кете алмай жүрмін. Сол керуен жолдарының бір тармағы жаңа айтқан Кетікқалаға келіп тіреледі. Алдағы ақпанда облыс әкімі жанындағы Тарихи-мәдени мұраларды зерттеу және сақтау жөніндегі кеңес болады, сонда біз атқарған жұмыстарды қорытындылай отырып, Кетікқаланы дұрыстап зерттеу жөнінде мәселе қоймақпын. Қорғантасты зерттеу жалғаса түседі деп үміттенемін. Сол кезде әлі де көп нәрсе анықталады деп ойлаймын. Алдағы жылға жоспарымды сұрайтыныңды біліп айтып отырмын. Келесі жылы қазір гүрлеп даму үстіндегі Құрық кентінің маңайына археологиялық барлау жүргізу мақсатын ұстанып отырмыз. Қазіргі құрылыстар тарих жәдігерлерін жойып жібермеуі керек, шама келгенше сақтап қалуға, құпиясын білуге тырысамыз. Одан кейін Кендірлі маңына барып қалармыз, сірә... Форт-Шевченкоға жақын Қошақ шығанағында Қарақала деген кенттің орны жатыр кезек күтіп, ол да маңызды сауда орталығының бірі болған деген болжамымыз бар. Қаңға-бабада Мақтым Ишан кесенесі зерттелуі керек, ол да кезінде керуен жолының бойында орналасқан маңызды нысан. Аумағы 24х24 метр болатын керуен сарайының орны әлі күнге көрініп жатыр. Көп нәрсе айтылмыш ақпан кеңесінде белгілі болады. Сол кезде нақты немен айналысарымыз да айқын болмақ. Білетінім, жұмыс көп. Көненің көздерінің көбі әлі зерттелмей жатыр.
***

Орыстың емес, қазақтың жоғын жоқтап, тарихын түгендеп, аңызынан ақиқатын айырып, көненің көзін ашып жүрген Андрей Астафьевпен әңгімеміз бір емес, бірнеше мақалаға арқау болар еді. Бірақ мен негізгі дәнін ғана алып, оқырман назарына ұсынып отырмын. Ал, негізгі айтпағым – әр жердің өз азаматы, өз әкімі, атқамінерлері өз ауылындағы, маңайындағы тарихи ескерткіштерге жанашырлықпен қараса игі еді деген ой. Форт-Шевченкодағы жаңа айлақтарды салу облыстық мәдениет басқармасының келісімінсіз жүргізілді, нәтижесінде сол маңайдағы көп ғасырлық тарихы бар құнды жәдігерлерімізден айырылып қалдық. Бұл жәй Андрей сияқты санаулылардың ғана жүрегін ауыртып жүргені жанға батады-ау...

Айсағали ҚЫДЫР